Меншікті салмақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Sergazyyev (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
Sergazyyev (талқылау | үлесі) Өңдеу түйіні жоқ |
||
7-жол:
==Меншікті салмақ (Кристаллография)==
Меншікті салмақтың түсінігі [[физика|физикадан]] және [[химия|химиядан]] белгілі. Алайда еске түсіре кетейік. [[Зат|Заттын]], салмағын көлеміне бөлсек оның меншікті салмағы шығады. Сонда меншікті салмақ дегеніміз — заттың әрбір дара бірлік көлеміне келетін меншікті салмағы. Меншікті салмақтың бірлігі ретінде суды алады, өйткені 1
Жер қабаттарынан табылатын табиғи [[газ|газдардың]] меншікті салмағы сумен емес [[ауа|ауамен]] салыстырылатындығын да ескерте кетейік.
Меншікті салмақты екі түрлі әдіспен өлшейді. Оның бірі — [[минерал|минералдың]] салмағын оның көлемін суға салу арқылы (ығыстырылған су көлемі бойынша)
<math>D=\frac{P}{P-P_{0}}</math> мұнда,
21-жол:
Р0 — су ішіндегі салмақ.
Бұл әдісте белгілі [[Архимед заңы|Архимед заңына]] негізделген. Меншікті салмақты осы заңға сүйенген ауыр сұйық зат қолданатын әдіспен де, [[пикнометр|пикнометрлік]] әдіспен де елшеуге болады.
[[Пикнометр]] — тығыздықты өлшейтін құрал, яғни тар көмейлі шыны ыдыс — қолба. Меншікті салмақты пикнометрлік әдіспен өлшеу үшін, ең алдымен пикнометрдің өз салмағын және оған салатын минералдың ұсақ түйіршіктерінің салмағын өлшейді, сонан кейін минералды пикнометрге салып, оның үстіне су құйып, оны тағы өлшейді. Сонда осы әдіс бойынша меншікті салмақ мына [[формула|формуламен]] анықталады:
<math>D=\frac{P}{P_{1}+P-P_{2}}</math> мұнда,
35-жол:
Ауыр сұйықтар қолдану арқылы меншікті салмақты табудың негізі мынадай. Бірнеше ауыр сұйық заттарды араластырып, олардың салмағын минералдың салмағымен теңгереді. Салмағы өз салмағымен тең келген сұйықтың ішінде минерал қалай болса солай тұра береді. Сонан кейін сұйықтың меншікті салмағын Вестфаль таразысымен өлшейді. Бұл салмақ минералдың меншікті салмағына тең болады.
Бұл әдісте қолданылатын сұйықтар көбінесе [[иод]] қосындылары. Мысалы, иодты [[барий]] (BaJ<sub>2</sub> ), иодты [[сынап]] (HgJ<sub>2</sub> ), иодты [[калий]] (KJ), иодты метилен (CH<sub>2</sub>J<sub>2</sub> ) т. б. Осыларды өз ара араластырғанда бірнеше салмақты сұйық заттар шығады. Мысалы, иодты калий мен иодты сынапты қосқанда Тулэ сұйығы деп аталатын зат шығады; оның меншікті салмағы 3,000—3,196 болады. Иодты барий мен иодты сынап қосылса Сушин-Рорбах сұйығы шығады; оның меншікті салмағы 3,588. Иодты метиленнің меншікті салмағы 3,33.
Кейбір жағдайларда минералдың көлемдік немесе меншікті салмағын тікелей өлшеп табуға болады. Ол үшін минералды [[геометрия|геометриялық]] түзу форма, мысалы, 10X10X10 см куб түрінде кеседі. Онын, көлемін [[куб]] формасынан есептеп шығарады. Ал кубтың салмағын таразыға салып өлшейді. Осы салмақтың мәнін көлемнің мәніне бөлсек минералдың меншікті салмағы шығады. Мысалға алынған 10X10X10 см куб неше грамм шықса, оның меншікті салмағы соған тең болады. Бұл әдісті көбінесе [[көмір]], торф сияқты жұмсақ заттардың меншікті салмағын табуға қолданады.
Егер минералдың [[кристалл|кристалдық]] ішкі
Минералдардың әрбір белгілі топтарының меншікті салмағы өзіне тән шектен асып кетпейді. Мысалы, органикалық минералдардың меншікті салмағы 1-ден онша аса қоймайды: қатты битумдардікі 1,0—1,1, кемірдікі де сол шамада, мұнайдікі 0,8 шамасы, янтарьдікі де сондай. Жеңіл металдардың тұздары мен тотықтарынық меншікті салмағы 2—3,5 шамасында болады. Мысалы, ас тұзынікі (NaCl) 2,1—2,5, гипстікі (CaSO<sub>4</sub> • 2Н<sub>2</sub>O ) — 2,3, квардтікі (SiO<sub>2</sub>)—2,65, алмаздікі — 3,5. Бұл сияқты минералдардың түсі ақшыл шабдарлы ашық келеді. Демек, ақшыл ашық түсті минералдар жеңіл болады. Ондай минералдар ішінде, мысалы, корунд (Аl<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) (меншікті салмағы 4,0), барит (BaSO<sub>4</sub>) (меншікті салмағы 4,5) сияқты бірлі-жарымды ғана ауырлары кездеседі. [[Барит]] деген аттың өзі де ауыр салмақты деген сөзден шыққан. Барос — грекше ауыр деген сөз. Баритты кейде ауыр шпат деп те атайды.
Ауыр [[металдар|металдардың]] қосындыларының түсі қоңыр, қызыл күрең, меншікті салмақтары орташа ауыр болады (3,6-ден 9-ға дейін). Мысалы: [[сидерит]] (
Меншікті салмағы ең ауыр минералдар — жеке түрінде кездесетін ауыр металдар. Мысалы: [[мыс]] (8,9), [[висмут]] (9,7), [[күміс]] (10—11), [[сынап]] (13,6), [[алтын]] (15—19), [[платина]] тобы (14—20), иридий-осмий тобы (17—23).
Сонымен, минералдың меншікті салмағы оның ішіне кіретін атомдардың (иондардың) [[Атомдық масса|атомдық салмағына]], сонымен қатар элементтің иондық [[радиус|радиусына]], валенттігіне және кристалдық решетка құрылысына байланысты. Сондықтан минералдың молекулалық салмағы мен меншікті салмағының арасында үлкен айырмашылық бар. Мысалы, мыстың атомдық салмағы күмістікінен екі есеге таяу жеңіл (мыстікі — 63,57, күмістікі 107,88) болса, ал олардың меншікті салмақтарының айырмашылығы болымсыз ғана (мыстікі 8,9, күмістікі 10,5) болады.
Меншікті салмақтың атомдық
Қорыта келгенде айтарымыз, минералдардың меншікті салмағы олардың диагностикалық белгісінің бірі болып табылады. Сонымен қатар
|