Сабын: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
5-жол:
Сабын өндірісі бұдан 6000 жыл бұрын жүзеге асқанын археолог-ғалымдар дәлелдеп отыр. Сабынның адам баласына ертеден белгілі екендігі туралы Рим дәрігері Гален шығармаларында жазылған. Оны көп мөлшерде өндіру ХІХ ғасырда сода тәсілі табылғаннан кейін жедел өркендеді.
Орта ғасырларда сабын өндіру жөнінен [[Марсель]] портты қаласының аты шықты. [[Ресей]]де сабын І Петр дәуірінде пайда болып, ХІХ ғасырдың ортасына дейін ақсүйектерге ғана белгілі болды. Қазақ арасында сабын сөзі одан әлдеқайда ертерек пайда болғанын мына мысалдардан аңғаруға болады. Мәселен, Бұқар жырау (1668-1791 жж) өлеңдерінде мынандай жолдар бар екен:
Қара қойдың терісін,
Сабындап жусаң ағармас…
Одан кейінірек Шал ақын Құлекеұлы (1748-1818 жж) былай депті:
Сабының сақар болды дені келін,
Көрмедің шыбын құрлы мені келін
'''Сабын''' — жоғары май [[қышқыл]]дарының тұздары. Жалпы [[химия]]лық формуласы: RCOONa. [[Тарих]]та сабын туралы мәліметтер ерте кезден белгілі. Мысалы, [[рим]]діктердің сабын қайнатқаны туралы дәрігер [[Гален]]нің шығармаларында жазылған; ''[[Әбу Әли ибн Сина]]'' өз қолжазбаларында шығыс елдерінде сабын қолданылғаны және [[Византия]]да сабын жасалғандығы туралы мәлімет берген. Ал [[скиф]]тердің жуғыш заттар қолданғандығы туралы ''[[Геродот]]'' жазған. 9 — 10 ғасырларда [[Орта Азия]]ның [[Асбара]] ([[Исфара]]), [[Бахи]], [[Термез]] қалаларында сабын сатылып, моншалар салынған. Сабынды көп мөлшерде өндіру 19 ғасырда сода алу әдісі ашылған соң өркендей бастады. Сабын — [[кристалл]] қатты заттар, 220 — 270C-та балқиды; ыстық суда, [[органика]]лық еріткіштерде жақсы ериді. Судағы ерітінділерінің беттік актив заттар ретінде жуғыш қасиеті бар, себебі сабын әлсіз қышқыл және күшті негіздің тұзы болғандықтан [[гидролиз]]ге ұшырайды. Мысалы, RCOONa+HOHR—COOH+ +NaOH. Мұндағы R радикал, егер ол кіші мән H, CH3, C2H5, C3H7-ге тең болса сабын жақсы еріп, жуғыштығы жоғары болады. Қарапайым сабын — карбон қышқылдарының тұздары. Оларды ''[[глицерин]]'' мен әр түрлі май [[қышқыл]]дарының [[эфирлер]]і болып саналатын табиғи майлардан (өсімдік, жануар, балық майлары) алады. [[Қазақ]]тар жануар майын алабұта, балаты қурайы, [[сексеуіл]] шырпысы немесе басқа өсімдік күлімен (''[[сақар]]'') араластырып, қайнату арқылы қолдан сабын жасаған. [[Өнеркәсіп]]тік жолмен сабын алу үшін көптеген шикізаттар (''өсімдік майы'', жануар майы, KOH, сода, NaOH, ''[[сақар]]'', [[конифоль]], [[нафтен]], т.б.) қолданылады. Майдың [[гидролиз]]інен алынған ерітінді қатайғанда, [[глицерин]]і бар сабын түзіледі. Оған ас тұзын қосқанда қатты сабын алынады. Құрамында май [[қышқыл]]дарының тұзы мен органикалық және бейорганикалық қосымша заттар болатын кір сабын, 72%-ды қатты сабын, хош иісті заттардан тұратын иіс сабын, [[медицина]]да қолданылатын арнайы сабын тәрізді түрлері бар. Тоқыма, былғары, [[металлургия]] өнеркәсібінде, сондай-ақ, зиянды жәндіктерге қарсы күресте препараттар дайындауда техникалық сабын қолданылады.
<ref> Қазақ энциклопедиясы, 7 - том </ref>
== Пайдаланылған әдебиеттер: ==
<references/>
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
| |||