23:53, 2011 ж. маусымның 23 кезіндегі нұсқа өңдеу Zhuka iitu (талқылау \| үлесі) 2445 edits Жаңа бетте: thumb\|Тісті кит. Косатка '''Тісті киттер''' (Odontocetі) – кит тәрізділердің отряд тармағы...		22:23, 2011 ж. қыркүйектің 8 кезіндегі нұсқа өңдеу жоққа шығару Bekus (талқылау \| үлесі) 6528 edits Өңдеу түйіні жоқ Жаңарақ өңдеме →
1-жол: {{Taxobox ~~[[Сурет:Orca 2.jpg\|thumb\|Тісті кит. Косатка]]~~ \| name = Тісті киттер '''Тісті киттер''' (Odontocetі) – [[кит]] тәрізділердің отряд тармағы. Тісті киттер барлық мұхиттар мен ашық теңіздерде тараған. Кейбір түрлері өзендерді де ([[Ганг]], [[Амазонка]], т.б.) мекендейді. Дене тұрқы 1,2 – 21 м, салмағы 30 кг-нан 8 т-ға дейін. Аталықтары аналықтарына қарағанда ірі. Мұртты киттерден ерекшелігі – бассүйегі [[ассиметрия\|ассиметриялы]] (астыңғы жағы ми сауытынан қысқа және алдынан қозғалмай бекіген). Жағында 240-қа жуық біртекті ([[гомодонт\|гомодонтты]]), бірқырлы ([[монофиадонт\|монофиадонтты]]) тістер орналасқан. Тілі өте қозғалмалы, ол қорегін жұтқыншаққа қарай итереді. Таңдайы жоқ. Безді қарыны көп камералы, көпшілігінде соқыр ішегі болмайды. Танау тесігі біреу, ол төбесіне қарай ашылады. Танау тесігінің айналасында ерекше жұп ауа қапшықтары орналасқан, олар кит сүңгігенде тыныс жолын жауып қалады. Тісті киттердің есту қабілеті өте жоғары. Белгі беру үшін күрделі дыбыстарды пайдаланады, яғни [[эхолакация]] аппараты жақсы дамыған. Негізгі қорегі – балықтар, басаяқты [[моллюска\|моллюскалар]], шаянтәрізділер. Қорегін іздеп 300 м тереңдікке дейін сүңги алады, жақсы жүзеді. Тісті киттердің 5 тұқымдасы ([[дельфин]], нарвалдар, өзен дельфиндері, мұрынтұмсықтылар және кашалоттар), 73 түрі белгілі. Қазақстан су айдындарында тісті киттер кездеспейді. Тісті киттердің ішіндегі ең ірісі – [[кашалот]] (Physeter catodon). Аталықтарының ұзындығы 21 м-ден артық, аналықтарының ұзындығы 13 м. Бастары үлкен (денесінің 1/3 бөлігіне тең). Жіңішке келген төменгі жағында 36 – 60 тісі (тісінің ұзындығы 20 см, салмағы 1 – 3 кг) болады. Жоғарғы жағында тісі болмайды. Тістері сұр-қою қоңыр түсті. Полигамды, жыныстық жағынан 5 – 6 жасында жетіледі. Кашалоттар барлық мұхиттарда (тек Солт. Мұзды мұхитта кездеспейді) тіршілік етеді. Жүктілік мерзімі 16 – 17 ай, аналығының ұзындығы 4 м-дей, салмағы 1 т болатын жалғыз бала тауып, оны 18 айдай емізеді. Балалары тез өседі, 4 – 6 жылда ересек кашалотқа айналады. Табиғи жағдайда 50 жылдай өмір сүреді. Кашалоттардың саны жылдан жылға азаюда, сондықтан оларды кәсіптік жолмен аулауға тыйым салынған. Тісті киттердің 4 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы\|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref>▼ \| fossil_range = {{fossilrange\|Eocene\|Recent}} ~~==Сілтемелер==~~ \| image = Bottlenose Dolphin KSC04pd0178.jpg <references />▼ \| image_width = 250px {{stub}}▼ \| image_caption = ''[[Tursiops truncatus]]'' \| regnum = [[Жануарлар]] \| phylum = [[Хордалылар]] \| classis = [[Сүтқоректілер]] \| ordo = [[Киттәрізділер]] \| subordo = '''Odontoceti''' \| subordo_authority = Flower, 1869 \| subdivision_ranks = \| subdivision = }} ▲'''Тісті киттер''' (~~Odontocetі~~{{lang-la\|Odontoceti}}) – [[~~кит~~киттәрізділер]] ~~тәрізділердің~~дің отряд тармағы. Тісті киттер барлық мұхиттар мен ашық теңіздерде тараған. Кейбір түрлері өзендерді де ([[Ганг]], [[Амазонка]], т.б.) мекендейді. Дене тұрқы 1,2 – 21 м, салмағы 30 кг-нан 8 т-ға дейін. Аталықтары аналықтарына қарағанда ірі. Мұртты киттерден ерекшелігі – бассүйегі [[ассиметрия\|ассиметриялы]] (астыңғы жағы ми сауытынан қысқа және алдынан қозғалмай бекіген). Жағында 240-қа жуық біртекті ([[гомодонт\|гомодонтты]]), бірқырлы ([[монофиадонт\|монофиадонтты]]) тістер орналасқан. Тілі өте қозғалмалы, ол қорегін жұтқыншаққа қарай итереді. Таңдайы жоқ. Безді қарыны көп камералы, көпшілігінде соқыр ішегі болмайды. Танау тесігі біреу, ол төбесіне қарай ашылады. Танау тесігінің айналасында ерекше жұп ауа қапшықтары орналасқан, олар кит сүңгігенде тыныс жолын жауып қалады. Тісті киттердің есту қабілеті өте жоғары. Белгі беру үшін күрделі дыбыстарды пайдаланады, яғни [[эхолакация]] аппараты жақсы дамыған. Негізгі қорегі – балықтар, басаяқты [[моллюска\|моллюскалар]], шаянтәрізділер. Қорегін іздеп 300 м тереңдікке дейін сүңги алады, жақсы жүзеді. Тісті киттердің 510 тұқымдасы ([[дельфин]], нарвалдар, өзен дельфиндері, мұрынтұмсықтылар ~~және~~, кашалоттар, т.б.), 73 түрі белгілі. Қазақстан су айдындарында тісті киттер кездеспейді. Тісті киттердің ішіндегі ең ірісі – [[кашалот]] (''Physeter ~~catodon~~macrocephalus''). Аталықтарының ұзындығы 21 м-ден артық, аналықтарының ұзындығы 13 м. Бастары үлкен (денесінің 1/3 бөлігіне тең). Жіңішке келген төменгі жағында 36 – 60 тісі (тісінің ұзындығы 20 см, салмағы 1 – 3 кг) болады. Жоғарғы жағында тісі болмайды. Тістері сұр-қою қоңыр түсті. Полигамды, жыныстық жағынан 5 – 6 жасында жетіледі. Кашалоттар барлық мұхиттарда (тек Солт. Мұзды мұхитта кездеспейді) тіршілік етеді. Жүктілік мерзімі 16 – 17 ай, аналығының ұзындығы 4 м-дей, салмағы 1 т болатын жалғыз бала тауып, оны 18 айдай емізеді. Балалары тез өседі, 4 – 6 жылда ересек кашалотқа айналады. Табиғи жағдайда 50 жылдай өмір сүреді. Кашалоттардың саны жылдан жылға азаюда, сондықтан оларды кәсіптік жолмен аулауға тыйым салынған. Тісті киттердің 4 түрі Халықар. табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы\|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> ==Пайдаланылған әдебиет== ▲<references /> ▲{{zoology-stub}} {{wikify}} [[Санат:Тісті киттер\| ]] [[en:Toothed whale]]

Тісті киттер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық