Майлар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
1-жол:
[[Сурет:Triglyceride.svg|thumb| alt=A.| '''Триглицеридтердің структурасы<br/> Май қышқылының R<sup>1</sup>, R<sup
'''Майлар''', [[триглицерид|триглицеридтер]] — органикалық қосылыстар; негізінен [[глицерин]] мен бір негізді май қышқылдарының (триглицеридтердің) күрделі эфирлері; глицерин мен жоғарғы карбон қышқылдарының күрделі эфирлері. [[Липид|Липидтерге]] жатады. Табиғи майлар молекуласындағы қаныққан май қышқылдары [[стеарин]], [[пальмитин]], ал қанықпаған май қышқылдары [[олеин]], [[линол]], [[линолен]] қышқылдарынан тұрады. Тірі организмдердің клеткалары мен тіндерінің (ткандерінің) негізгі құрамды бөліктерінің бірі; организмдегі энергия көзі; таза майдың [[калория]]лылығы 3770 кДж 100 г. Табиғи Майлар жануар және өсімдік Майлары болып бөлінеді. Триглицеридтер құрамына С8-ден С24-ке дейінгі қалыпты құрылысты, негізінен жұп санды көміртек атомдарының қаныққан және қанықпаған қышқыл қалдықтары кіреді. Барлық Майлардың тығыздығы 1-ден аз. Тек жоғары [[вакуум]]да қайнайды. Суда ерімейді. [[Бензин]]де, [[керосин]] мен [[бензол]]да ериді. [[Алкоголиз]], [[ацидализ]] реакцияларына түседі. Қышқылдардың қос байланысы бойынша сутекті ([[гидроген]]деу), [[галоген]]ді, [[галогенсутекті қышқыл]]дарды, т.б. қосып алады. Аса қызған бумен, минералды қышқылдармен және [[фермент]]термен әрекеттескенде глицерин және май қышқылдарын түзіп [[гидролиз]]денеді. Ауадағы оттекпен тотыққанда [[пероксид]]ті қосылыстар, [[оксиқышқыл]]дар, т.б. түзеді. Құрамында биол. активті заттар (қанықпаған май қышқылдары, фосфатидтер, витаминдер, [[
==Майлардың табиғатта кездесуі мен маңызы==
58-жол:
Глицеридтерді түзуге, негізінен, қаныққан қышқылдардан пальмитин С<sub>15</sub>Н<sub>31</sub>СООН мен стеарин С<sub>17</sub>Н<sub>35</sub>СООН қышқылдары, қанықпаған қышқылдардан — олеин С<sub>17</sub>Н<sub>33</sub>СООН, линол С<sub>17</sub>Н<sub>31</sub>СООН, линолен С<sub>17</sub>Н<sub>29</sub>СООН қышқылдары қатысады. Кейбір майлардың құрамына төменгі қышқыл қалдықтары кіреді. Мысалы, сары майда май қышқылының (С<sub>4</sub>Н<sub>9</sub>СООН) қалдығы болады. Сиырдың сары майы құрамына май қышқылымен қатар пальмитин және олеин қышқылдарының қалдықтары кіреді. Кейбір майлардың құрамында қаныққан және канықпаған қышқыл қалдықтары аралас болады (3-кесте).
{|
|+
|-
!Триглицеридтер||Пальмитин||Стеарин||Олеин||Линол||Линолен
87-жол:
Майлар судан жеңіл, тығыздығы 0,9—0,95 г/см³. Суда ерімейді, көптеген органикалық еріткіштерде (бензол, бензин, дихлорэтан) ериді. Майдың балқу температурасы оның құрамындағы карбон қышқылы қалдығына байланысты. Құрамына қанықпаған қышқыл қалдықтары кірсе, май төменгі температурада балкиды.
Агрегаттық күйіне байланысты майлар суйыц және қатты болып бөлінеді. Өсімдік майы, әдетте, сұйық, ал жануар майы қатты болады. Бірак кейде жануар майының ішінде сүйығы, ал өсімдік майларының қаттысы да кездесіп қалады. Майдың сүйық немесе қатты болуы оның құрамына кіретін карбон қышқылының табиғатына байланысты. Құрамына қанықпаған карбон қышқылының қалдығы кірсе, май сұйық, ал қаныккан қышқыл қалдығы кірсе, май қатты болады (4-кесте).
{|
|+
|-
!Майлар||Тегі||Мысалдар||Құрамындағы карбон қышқылының қалдығы
97-жол:
|-
|}
==Химиялық қасиеттері==
:1. ''Майлардыц гидролизі.'' Күрделі эфир болғандықтан, майлар минерал қышқылдар, сілтілер қатысында қыздырғанда, гидролизденеді. Сонымен қатар майлар тірі организмде ферменттердің әсерінен гидролизденеді. Реакция нәтижесінде глицерин мен карбон қышқылы түзіледі:
Line 114 ⟶ 113:
Табиғи майларды ұзақ сақтаған кезде жарықтың, ауаның және микроорганизмдердің әсерінен ашып кетеді, иісі және дәмі бұзылады. Сақталу мерзімін ұзарту үшін майға ас тұзы сияқты консерванттар қосады және тоңазытқышта сақтайды. Жылудың, жарықтың және ылғалдың әсерінен майлар гидролизге ұшырайды және тотығады. Ауадағы оттектің әсерінен тотыққан кезде гидропероксидтер түзіледі, одан әрі тотығып, олар альдегидтерге, карбон қышқылдарына (құрамында көміртек атомы аз) айналады. Көбіне бұл жағдайда иісі жағымсыз май қышқылы (бутан қышқылы) түзіледі.<br>
Майлар — триглицеридтер, глицерин мен жоғары май қышқылдарынан түзілген күрделі эфирлер. Радикалдың табиғатына байланысты қаныққан және қанықпаған болып бөлінеді. Қатты майлар құрамында қаныққан карбон қышқылдары, ал сұйық майлардың құрамында қанықпаған карбон қышқылдарының қалдықтары болады. Майлар гидролизденеді және гидрлеу реакциясына түседі. Май — маңызды биологиялық отын, жан-жануар үшін энергия көзі, қажетті тағам, зат алмасу процесіне қатысатын маңызды қосылыс.<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8 </ref>
== Пайдаланған әдебиет==
| |||