Қарашайлар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

|langs=[[Қарашай-малқар тілі|Қарашай-малқар тілінің қарашай диалекті]], [[Орыс тілі|орысша]] [[Қарашай-шеркешШеркеш Республикасы]]нда

Қарашайлар өздерін карачайлы деп те атайды. ''Алан'' да деп атады. Кейбір қарашайлар өзін тұрған жеріне қарай, ''бақсанлықтар'', ''шегеліктер'', ''холамлықтар'', '''бызынгилықтар''' деп атайды. Көршілес халықтар оларды ''алан'' деп атайды, [[орыстар]] ''карачаевцы'' деп атайды. Аңыз бойынша, халықтың атауы батыр Карчаның атынан шыққан. Карча

Аңыз бойынша, халықтың атауы батыр Карчаның атынан шыққан. Карча қарашайлардың басшыларының түп атасы делінеді. Алан деген атауы сарматтардың[[сарматтар]]дың тайпаларының бірі, ежелгі аландардың[[аландар]]дың атымен сәйкес.

Қарашайлар негізінде Ресейдің[[Ресей]]дің [[Солтүстік КавказындаКавказ]]ында, [[Қарашай-Шеркеш республикасындареспубликасы]]нда тұрады. Жалпы саны — 180 мың, Ресейде 150 мыңнан астам қарашайлар бар, солардың 130-ы Қарашай-Шеркеш республикасында тұрады. Қалғандары негізінде Ставрополь өлкесінде тұрады. Қарашайлар Қазақстанда[[Қазақстан]]да, Қырғызстанда[[Қырғызстан]]да, ТүркиядаТ[[үркия]]да, Сирияда[[Сүрия]]да, [[АҚШ]]-та, тағы басқа мемлекеттерде тұрады. Қазақстанда 2 мыңнан астам қарашайлар тұрады.

Қарашайлар тұрған жерінде [[қола дәуірінендәуірі]]нен бастап [[қобандар]] тұрған. Олардың жоғары дамыған мәдениеті болған. Кейін қобанларменқобандармен сарматтардың[[сарматтар]]дың тайпаларының бірі — [[аландар]] араласқан. Аландар қарашай халқының негізін құрастырады. Аландар малқар халқының ата-бабалары. Бірақ малқарлардың[[малқарлар]]дың ел болуына астардың[[астар]]дың (көне бұлғарлардың) тайпалары әсер еткен. Қарашайларға ел болуына да [[бұлғарлар]] әсер еткен, бірақ бұлғарлардан көрі аландар әсер еткен. Кейін қарашайлардың ел болуына қыпшақтардың тайпалары әсер еткен.

[[13 ғ.|13-]]—[[14 ғасырлардағ.|14 ғғ.]] біртұтас қарашай-малқар халқы пайда болған. [[1395]] жылы олар [[Әмір ТемірменТемір]]мен соғысқан. Кейін қарашайлар мен малқарлар бір-бірінен алыстанды. Бірақ олар әлі де бір халықтай болып жүр, екі ел арасында байланыстары үзілбеген. Тілі де, діні де, мәдениеті де бір.

[[Кавказ соғысындасоғысы]]нда қарашайлар басқа Кавказ халықтары сияқты Ресеймен[[Ресей]]мен соғысқан. Кейін Ресей империясының билігін танып, Ресейдің азаматтары болып кетті. [[Бірінші дүниежүзілік соғыс]] болған кезде қарашайлар Ресейдің жағында соғысқан, Ресейге көп жеңіс әкелген. Қарашайлар өздерін ержүрек әскерлер ретінде көрсетті, ажалдан қорықпай, ұрыста жеңілмейтін еді. Сондықтан Кавказда құрастырылған дивизия «жабайы дивизия» деп атаkғанатаған.

[[1943]] жылының [[қарашаның 2]]-інде қарашайларды туған Кавказбен айыртып, [[Орта Азия]], [[Сібір]] және Қазақстанға[[Қазақстан]]ға айдаған. Қарашайларды «Отанды сатқан ұлт» деп жала жапқан. Шынында қарашайлар басқа[[ Кеңес ОдағыныңОдағы]]ның ұлттары ретінде Отанды қорғап, майданда мерт болған, туған Кавказда жеңіс үшін еңбек еткен. 1957 жылы

[[1957]] жылы үкімет қарашайларға тағылған айыптар жала болып шықты деп, оларға туған еліне оралуына рұқсат берді. Жұрттың көбі туған еліне оралса, аз-кемі айдаған жерінде қалған. Қазақстанда[[Қазақстан]]да да айдаған қарашайлар мен олардың ұрпақтары тұрады. Елімізде «Минги-тау» деген қарашай-малқар ұлттық мәдени орталығы бар.

Қарашайлардың басшылары аңыз бойынша Карчаның ұрпақтары еді. Оларды тауби деп атаған. Таубилердің үш тұқым — Дудовтар, Қырымшамхаловтар менен Қарабашевтар. Құрметті, қадірлі, еркін халқын узден''үзден'' деп атаған. Қоғам ''чанк'', узден''үзден'', чагары''чағары'', ''теркеме'', ''шамхалдар'' деген әлеуметтік таптарына бөлінген. Бір атныңатаның ұрпақтары ''тұқым'' деп атаған. Әр тұқымның өз таңбасы болған. Бұл таңбаны қарашайлар малға, үйдің қабырғасына, мүлкіне салған.

Қарашайлардың мәдениеті [[Малқарлар|малқар мәдениетімен]] бірдей. Бірнеше түрлі билер бар. Олар — тюзтебсеу''түзтебсеу'', ''аслан би'', ''ғоллу'', дюбет''дүбет'', ''саңдырақ'', ''исламмей'', ''жаңғызға бару'', ''абзех''.

Басқа [[Кавказ]] халықтарындай [[нарттар]] туралы дастандар қалған. ''Индыр'', ''долалай'', ''инай'', ''ачемез'', эрирси''ер йырси'' деген әндердің түрлері бар. «Бекболат», «Гапалау», «Аузунда тау», «Ачемез», «Бинечер», «Апсаты» деген жырлар қалған.

Қарашайлардың киімі ''шепкен'', ''жамшы'', ''қабдал'', ''шалбар'' менен ''бөріктен'' (орыстар оны «папаха» деп атайды) құрастырылған. Бөрікті [[қаракөл қойдыңқойы]]ның жүнінен жасаған. Бөріктің түрі, түсі, сапасы әлеуметтік табынан тәуелді еді.

Қарашайлардың тағамдары ет, сүт және көкөністерден құрастырылған. ''Баста'' деген тары ботқа негізгі тағамдарының бірі еді. ''Айран'', ''қаймақ'', ''ірімшік'' кең жайылған. ''[[Хычин]]'' деген шелпектерін[[шелпек]]терін пісіреді. Шұжықтар, орамаларды жасайды. Сүт, май, тұз бен бұрыш қосылған шай ішеді. Нанды жиі өздері пісіреді.

Қарашайлардың діні Сүнни Ислам. Қарашайлардың ата-бабалары табиғаттың күштеріне сыйынған. Кейін жұрттың арасында христиан діні кең жайылған. 18 жылынан бері қарашайлар мұсылман дінін ұстайды. Қарашайлар Кавказ соғысы кезінде, Кеңес үкіметі билеген 70 жылдан астам кезеңде, айдауда да мұсылман дінін берік сақтаған. Қарашайлардың Тәңірге, аналықтың құдайы Ұмайға, жабайы аңдардың құдайы және жұртқа айран жасаудың сиқырын ашқан ''Апсаты'' құдайға, бөрілердің пірі Аштутурға сенгені туралы деректер бар. Бөрі қасиетті жануар болып саналанған. Жұрт түрлі әулие ағаштарға, тастарға, бұлақтарға сыйынған. Мысалы, ''Жаңғыз Терек'' ағашына және ''Әсет Байрам'' тасына сыйынған. Кейін жұрттың арасында [[мәсіхшілік]] діні кең жайылған.

Терек[[18 ағашынағ.]] жәнебері қарашайлар [[Сүнни]] [[Исләм]] дінін ұстайды. Қарашайлар Кавказ соғысы кезінде, Кеңес үкіметі билеген 70 жылдан астам кезеңде, айдауда да Әсетмұсылман Байрамдінін тасынаберік сыйынғансақтаған. Иса пайғамбардың анасын Мәриямді, христиан апостолдарын да қастерленген. Бірақ қазір бұл қарашайлардың тарихы мен мәдениетінің бір бөлшегі болып қалды. Қарашайлардың діні ше жалғыз Құдайға, Аллаға[[Аллаһ]]қа табынып, [[Мұхаммед пайғамбардыңпайғамбар]]дың хадистерін сыйынып тұру.