Астрономия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ |
|||
1-жол:
[[File:M102scheme-2.jpg|thumb|right|150px]]
[[File:Starsinthesky.jpg|right|thumb|150px]]
[[File:Галактика Млечный Путь.jpg|thumb|right|150px|Галактика]]
'''Астрономия - аспан денелері туралы ғылым'''
[[Астрономия]] [[Грек тілі|грекше]] астрон - [[жұлдыз]], ал номос - заң деген ұғымды білдіреді. Астрономия да, [[физика]] сияқты - табиғат туралы көне ғылымдардың бірі. Оның дамуына ертедегі адамдардың тұрмыс тіршілігіне байланысты қажеттілік себеп болды. Ол кезде уақытты, бағыт-бағдарды дәл көрсететін құралдар мен жабдықтар болмаған. Сондықтан да адамдар [[Күн]] мен [[Ай|Айға]], аспандағы жұлдыздарға қарап жыл мерзімі мен уақытты айыратын болған. Ал мұндай жұмыс аспан денелерінің қозғалысын үнемі бақылап отыруды талап етті. Аспан денелерінің қозғалысын бақылау қажеттігінен туындаған ежелгі құрылыстардың орны [[Қазақстан|Қазақстанда]] көптеп кездеседі.
Сөйтіп практикалық қажеттілік астрономия ғылымының тууына ең басты түрткі болды.
[[File:Comet c1995o1.jpg|thumb|left|150px|Комета]]
[[File:Shergotty meteorite.gif|thumb|left|150px|Метеорит]]
Қазіргі астрономияның зерттеу ауқымы кеңейіп, көп салалы ғылымға айналды. Астрономия ғарыш кеңістігіндегі жекелеген денелерде немесе денелер жүйесінде болып жатқан құбылыстарды зерттейді.
Аспан денелеріне жұлдыздар (соның бірі - Күн), планеталар (соның бірі - Жер), планеталардың серіктері;
мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ақ [[комета|кометалар]], [[Метеорит|метеориттер]] жатады.
Жүлдыздар жүйелері шар немесе оралым (спираль) бұтақтары тәріздес шоғырларды құрайды. Оларды ''[[Галактикалар|галактикалар]]'' деп атайды.
Шексіз әлемнің біздер орналасқан бөлігін Біздің галактика деп атайды. Онда 150 миллиардтай жұлдыздар бар.
Күн - бізге ең жақын, қатардағы орташа жұлдыз. Бір секундта 300 000 шақырым жылдамдықпен таралатын
жарық Күннен Жер бетіне 8 минутта, ал Біздің галактиканың бір шетінен екінші шетіне жүз мың жылда
жетеді.[[File:Sun in X-Ray.png|themb|right|150px|Күн]]
Жер Күнді айналып жүрген сегіз планеталардың бірі. Ай - Жерді айналып жүрген оның табиғи серігі.
Басқа планеталардың да серіктері бар. Бұлардың барлығы Күн жүйесіне енеді. Біздің галактиканың сыртында тағы да жүз миллиондай галактикалар бар екені белгілі болды. Кейбір галактикадағы жұлдыздар құйын үйірген
шаң-тозаңдай, спираль бойымен орналасқан. Аспандағы «''құс жолы''» - Біздің галактикадағы жұлдыздар жиі
орналасқан сондай бұтақтардың бірі.
Галактикалардың барлығы да қозғалыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан түзіледі.
Қазіргі астрономия жұлдыздардың, планеталардың және басқа аспан денелерінің қозғалысын да, ондағы өзгерістер мен процестерді де зерттейді.
Физика мен астрономия ғылымдарының бір-бірімен кірігуі табиғат құбылыстарының сырын тереңірек ұғуға жәрдемдеседі. Бұл екі ғылымның өзара байланысы арқасында әлемдегі барлық құбылыстардың табиғи бірлігі белгілі болды.
Мысалы, денелердің Жер бетіне құлауы, планеталардың Күнді айнала қозғалуы бір ғана күш арқылы сипатталады. Оларды сипаттайтын заң да біреу ғана. Ол - И. [[Ньютон]] ашқан [[Букіләлемдік тартылыс заңы]].
Көптеген физикалық жаңалықтардың ашылуы аспан денелерін зерттеумен тікелей байланысты. Мысалы, [[гелий]] газы әуелі Күннен табылды. Ол [[Спектр|спектрлік]] талдау деп аталатын физикалық зерттеу әдісін қолдану арқылы анықталды. Ең алғаш бұл газ Күн құрамынан табылғандықтан, оны гелий ([[Грек тілі|грекше]] гелиос - Күн) деп атаған. Кейінірек ол Жердегі ауа құрамында да бар болып шықты.
Астрономия '''нысандарын''' (объектілерін) физикалық әдістермен зерттейтін ғылым саласы - [[астрофизика]] деп
аталады.
Ғарыш кеңістігі, ондағы денелер физиктер үшін тамаша зертхана болып табылады. Мысалы, Жер бетінде ауасыз кеңістік (терең [[вакуум]]) алу немесе денелердің температурасын миллиондаған градустарға көтеру аса қиын жұмыс. Ал ғарышта бұл жағдайлардың барлығы да бар. Мысалы, Ай бетінде ауа мүлдем жоқ. Сондықтан онда Жердегідей нақты вакуум алатын күрделі қондырғысыз-ақ тәжірибелер жүргізіп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жасауға болады.
''Ай - Жердің табиғи серігі''.
[[File:Aldrin Apollo 11.jpg|thumb|left|150px|Э.Олдрин]]
Ол Жерге ең жақын тұрған аспан денесі. Оған бірінші рет адамзат ұрпағының табаны [[1969]] жылы тиді. [[Америка]] азаматтары Н. [[Армстронг]] пен Э. [[Олдрин|Олдриннің]] ғарыш кемесінен шығып, Айға
табан тіреген.
Ю. А. [[Гагарин Юрий Алексеевич|Гагариннің]] т9ңғыш рет ғарышқа көтерілуінен бастап, астрономияның жаңа саласы - [[космонавтика]] ([[Грек тілі|грекше]] космос - ғарыш және наутик - кеме жүргізу) жедел дамып келеді.
Космонавтика әлем кеңістігіндегі ғарыш аппараттарының қозғалысын талдап зерттейді.
Қазіргі астрономия сонымен катар бірнеше басқа салаларды да қамтиды. Аспан денелерінің пайда болуын және дамуын зерттейтін астрономия саласын [[космогония]] деп атайды. Космогония әлемдегі галактикалар мен жұлдыздар және басқа денелер қашан және қалай пайда болды, оларда кандай өзгерістер жүріп жатыр, деген сұрақтарға жауап береді. Сондай-ақ әлем туралы, оның жалпы қасиеттері туралы астрономия ілімін [[космология]] дейді.<ref>Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8</ref>
[[Сурет:Crab Nebula.jpg|thumb|300px|Ғарыш бетінде]]
| |||