Құс жолы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

== Біздің галактика ==

[[Жер|Жердегі]]дегі бақылаушыға аспандағы мыңдаған жеке жұлдыздар Құс жолы тәрізді көрінеді. Осыған байланысты галактика құс жолы жүйесі деп те аталады. Құрамына [[Күн]] енетін галактиканы басқа галактикалардан ажырату үшін, оны кейде «''біздің галактика''» деп те атайды. Құс жолы – кең, ақшыл жолақ болып тұтасқан орасан көп жұлдыз шоғыры. Алайда [[Аспан сферасы|аспан сферасына]] қатарласа [[проекция|проекцияланатын]]ланатын [[жұлдыз|жұлдыздар]]дар кеңістікте бір-бірінен алшақ орналасқан. Сондықтан әр түрлі бағытта секундына ондаған, жүздеген километр жылдамдықпен қозғалатындығына қарамастан, олар бір-бірімен ешқашан соқтығыспайды. Жұлдыздардың кеңістікте таралу тығыздығы Галактика полюстерінің бағытында тым аз болады. [[Жұлдызаралық орта|Жұлдызаралық]] зат та кеңістікке бір қалыпты таралмаған, олардың басым көпшілігі жеке бұлттар мен тұмандықтар түрінде галактикалық жазықтықтың маңына шоғырланған.<ref>Балалар энциклопедиясы</ref>

Құс жолының жұлдыздық табиғатын тұңғыш рет [[1610]] жылы [[Галилео Галилей]] байқаған. Бірақ Галактика құрылысын жүйелі түрде зерттеуді [[XVIII ғасыр|XVIII ғасырдың]]дың аяғында [[Уильям Гершель]] бастады. Ол өзінің жүргізген зерттеулері негізінде бақыланған жұлдыздар пішіні сопақ, алып жүйе құрайды деген болжам айтты. [[Василий Струве]] [[1847]] жылы көлем бірлігіндегі жұлдыздар саны галактикалық жазықтыққа жақындаған сайын көбейетіндігін, ал Күннің галактика ортасында орналаспағандығын анықтаған. Ол [[1859]] жылы бүкіл Галактика жүйесінің осьтен айналу ықтималдығын көрсеткен. Галактиканың мөлшері жөнінде [[XX ғасыр|XX ғасырдың]]дың 1-ширегіндегі неміс астрономы [[Хуго Зелигер]] мен голланд астрономы [[Якобус Каптейн]] дәлелді пікір айтты. XX ғасырдың 20-жылдарында америкалық астроном [[Харлоу Шепли]] Галактика орталығының бағыты [[Мерген шоқжұлдызы|Мерген]] [[шоқжұлдыз|шоқжұлдызында]]ында екендігін анықтап, күннің галактика орталығында орналаспағандығын дәлелдеген. Швед астрономы [[Бертиль Линдблад]] жұлдыздар жылдамдығының әр түрлі болатындығына сүйене отырып, Галактиканың динамикасы мен құрылысын зерттеген, Галактика құрылысының күрделі екендігін ашқан. [[1927]] жылы голланд астрономы [[Ян Оорт]] жұлдыздардың сәулелік жылдамдығы мен меншікті қозғалысын зерттеу кезінде Галактиканың меншікті кіші осінен айналатындығын дәлелдеді. Галактиканың ортасына жақын бөліктері сыртында жатқан бөліктеріне қарағанда жылдамырақ айналады. Галактиканың орталығынан күнге дейінгі қашықтық 10 кпк. Күн 250 км/с жылдамдықпен галактика орталығын екі жүз елу миллион жылда (айналу периоды) толық бір рет айналып шығады. Галактикалар – біздің Галактикадан тыс орналасқан алып жұлдыздық жүйелер. Олар аспанда Құс жолынан тыс жарық тұман түрінде көрінеді. Сондықтан оларды галактикадан тыс ''[[тұмандықтар]]'' деп те атайды. Америка астрономы Эдвин Хаббл XX ғасырдың 20-жылдарында бізге ең жақын Галактика өте әлсіз көптеген жұлдыздардан тұратындығын, оның ішінде цефейлер типтес айнымалы жұлдыздардың болатындығын байқаған. XX ғасырдың 30-жылдары эллипстік ергежейлі Галактика, ал 60-жылдары көптеген сақина, дискі тәріздес Галактика және алыс орналасқан жинақы Галактика ашылды. Қуатты радиосәуле шығаратын топтасқан галактика N-галактикалар қатарына жатады. Осындай радиосәуленің жұлдыз тәріздес көзі [[квазарлар]] деп, ал қуатты [[радиосәуле]] шығаратын бұрыштық өлшемі бар Галактика радиогалактикалар деп аталады. Темірқазық маңындағы M 82 бұрыс галактиканы зерттеу нәтижесінде америкалық астрономдар мынадай қорытындыға келді: оның орталығында осыдан бір жарым миллион жыл бұрын жарылыс болған, соның салдарынан ыстық сутек ағыны 1000 км/с жылдамдықпен ұшып шыққан. Бұл жарылыс [[электрон|электрондар]]дар ағынын тудырған. Радиосәуленің жылулық табиғатының шығуына осы себеп болған. Астрофизик [[Виктор Амбарцумян|Виктор Амбарцумянның]]ның пікірі бойынша, мұндай жарылыстар қазір де жүріп жатыр. Бұрынғы [[КСРО|КСРО-да]] жасалған Галактика каталогында он бесінші жұлдыздық шамадан жарығырақ отыз мыңдай Галактика бар. Олар барлық аспанның төрттен үш бөлігін қамтиды. Бес метрлік [[телескоп|телескоппен]]пен жиырма бірінші жұлдыздық шамаға дейінгі бірнеше миллиард Галактикаларды көруге болады.<ref>Балалар энциклопедиясы, III-том</ref>

Біздің галактиканың шегі [[гало|галоның]]ның өлшемімен анықталады. Галоның радиусы дөңгелектің өлшемінен едәуір үлкен және кейбір мәліметтер бойынша бірнеше жүз мың жарық жылына жетеді екен.

== Басқа галактикаларды ашу ==

== Квазарлар ''({{lang-en|quasar}})'' ==

== Қорытынды ==

== Пайдаланған әдебиет ==