Иван Сергеевич Тургенев: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

*Ресей империясының Орел губерниясында, байлар отбасында дүниеге келген.

*[[1837]] жылы Санкт - Петербордағы університетін бітірген.

'' Деп едім бір пайдасы маған тиер...»''

</poem>- деп, қызыл жемісті таңдаса, Жапар тым ақылды болу бір азап, бай болсаң, елдің бәрі көре алмайды деп, жесең, сені әйелдер ұнатады деген сары жемісті таңдайды.

 

===Ұқсатық ===

Абай поэмасындағы Масғұт ''«Шамси-жиҺан»'' атаныпты, мағынасы ''«бұл дүниенің күні»'' деген сөздің орайына Тургенев әңгімесінде Жапар ''«солнце вселенной»'' делінген. Осы айтылғандардан Абайдың поэмасындағы мазмұн мен Тургеневтің әңгімесінде баяндалған мазмұнның түпкі негізі бір, шығыстық ескі аңызға барып тірілетінін байқаймыз. Мазмұнның өзгеше құрылыс-қалпы, уақиғаға Қыдыр шалдың араласуы және жиһан кезген қарапайым адам болып жүруі, оның Масғұтқа ерекше қасиеті бар үш жемісті таңдатуы - бәрі де шығыстың ескі аңызының сипатын танытады.

===Мың бір түн сипаты===

Уақиға Бағдатта, Арун-Рашид халифаның заманында болған деп айтылғандықтан, алдымен ''«Мың бір түн»'' әңгімелері ойға оралады. Апайда, бізге белгілі «Мың бір түн» әңгіме-аңыздарынан дәл осы мазмұн кездеспейді. «Мың бір түн» әңгімелерінің [[Салье|М. А. Салье]] аударған орыс тіліндегі сегіз томдық жинағында оныншы түнінде айтылған әңгімеде Арун-ар-Рашидтіңуәзірі Жапар аталады. Сонда «Мың бір түннің» бізге белгісіз толық бір нұсқасында осы мазмұн бар-ау, соны Абай мен Тургенев білген-ау деп жорамал жасасақ, бұл мазмұн алғашқы түндердің әңгімесінде болуға лайық. Бұл мазмұнның өзінше бөлек ауызша айтылуы, таралуы да мүмкін. Кезінде Тургеневті зерттеуші белгілі академик М. А. Алексеев осы әңгіме жайында сұрағанымызда, бұл өзі орыс жазушының шығармасындағы бір оқшау тұрған бөлекше мазмұн, ол оны атақты шығыстанушы Н. В. Ханыковтан (''1822-78'') ауызша естіп білуі мүмкін деген пікір айтқан еді. Ал, Абай болса, шығыс әдебиетімен жақсы таныс, аңыз-әңгімелерге қанық болған ғой. Сондықтан Тургенев білген мазмұнды оныңда білуі әбден қисынды.

===Қосымша жазу===

Мүрсейіттің [[1907]] жылғы қолжазбасында «Масғұт» поэмасының тұсында «Тургеневтен» деген жазу бар. Бұл жазу қосымша басқа сиямен жазылған, кейінірек Тургенев әңгімесін білген біреудің көрсеткені болуы керек. Абай шығармасын белгілі мазмұнға құра отырып, оның мәнін өз кезіндегі қоғамдық өмірге байланыстыра қарағанда қалай түсінуге болатынына да айрықша көңіл қояды. Өзінің ғылым-білімді, ақылды өте жоғары бағалайтынын және еңбекпен мал тауып дәулетке жетуді қолдайтынын аз сөзбен түйіп айтады. Сол замандай-ақ надандар ''«ақыл мен мал екеуін асырай алмай»'', өмірдің дәмін бұзған дей келіп, қазіргі кездеде надандық көбеймесе азайған жоқ деп налиды.

'' Әйтпесе, тұрмас едім осы маңда...»

</poem> - деп тебіренеді. Бұдан біз Абай Масғұт әңгімесін жай бір ескі аңыз деп қана қарамай, сол әңгіме негізінде өз заманындағы жұрттың тағдырын ойлап, қатты толғанғанын байқаймыз. Тіпті, осы елді, жерді мүлде тастап, басқа жаққа кетер едім, бірақ, қиып кете алмаймын деген сөзін, жайдан-жай оңайшылықпен ақтара салмайтын ішкі сырын дәл осы тұста айтуы, әрине, тегін емес. Тағы бір көңіл аударарлық нәрсе - Абай поэмасында Тургенев әңгімесінде жоқ екінші белім тағы бар. Егер поэманың жоғарыда сез болған алғашқы бөлімі ақынның [[1909]] жылғы жинағында басылса, екінші бөлімі [[1939]] жылы жинағына Мүрсейіт қолжазбалары бойынша алғаш кіргізілген. Мұндағы ''«Сол Масғұт халифаға уәзір бопты»'' деп басталатын әңгіме ез алдына бөлек уақиға, бірақ, мағынасы алғашқы әңгімеге бір жағынан жалғас келеді, өйткені, мазмұнның мәні ақылсыз, есалаң адамдардың ішінде ақылды болып жүру мүмкін емес деген пікірге саяды.

Баяндалатын жай-жағдай басқа болғанымен, сол Масғұттың басынан кешкен уақиға. Және бұл да ғажайып сипаты бар өсиет әңгіме, тәмсіл түрінде келеді. Қысқаша еске түсірсек, баяғы ''Қыдыр шал'' бір уақытта Масғұтқа аян беріп, пәлен күні жауын жауады, сол жауын суының кеселі бар, барлық су бұзылады, ішкен адам жынды болады деп сақтандырған соң, Масғұт халифаға осы хабарды айтып, екеуі таза судан ішіп алып, аман қалады. Бірақ, есінен адасып, жынды болған жұрт хан мен оның уәзірі Масғұт ақылынан адасқан деп, өлтірмекші болады, оларды да бұзылған жынды судан ішуге мәжбүр етеді. Осы әңгімеден қандай ғибрат алуға болатынын Абай:

<poem>

 

==Пайдаланған әдебиет==

<references/>

 

{{Bio-stub}}

 

 

[[am:ኢቫን ቱርጌኔቭ]]