Қазақ графикасы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Осы жылдардан бастап (1938-39 жж.) [[латын графикасынаграфикасы]]на негізделген әліпбиді [[орыс графикасынаграфикасы]]на ауыстыру мәселесі қызу талқыға түсе бастайды. 1939 жылы 10 тамызда алғашқы әліпби жоба жарияланады. Жобада 40 әріп:'' а, ә, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, і, к, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ŷ, ұ, , ү,, ф, х, қ, g, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я''.

Осы тәрізді жобалардан кейін 1940 жылы ''орыс графикасына негізделген қазақ жазуы '' қабылданады. Оның емле ережесі де бекітіліп, өңделіп те келе жатыр. Бірақ қазіргі кезде ғалымдар орыс тілі сөздері түпнұсқа принципіне бағынуын және кірме әріптердің қазақ әліпбиінде орын берілуін сөз етіп келеді. Осыған орай ғалымдар жаңа жазу, жаңа әріп алдымен тіліміздің табиғи болмысын дұрыс тануға, өзіндік [[дыбыстық жүйесінжүйе]]сін зерделеуге зор мүмкіндік тудыру керек деген пікірді жиі айтады. Шындығында, латын графикасына көшу жай ғана әріп алмастыру науқаны болмауы тиіс. Ең бастысы орфографияны[[орфография]]ны «қосаржарлық» сипатынан айыру керек деген принципті алға тартуға болады. Жалпы жазу теориясында уәжді және уәжсіз принцип бар. Бұл мәселені қазіргі кезде ғалымдар лингвистикалық және психологиялық жағынан қарастырып келеді. Лингвистикалық жағы бұл әліпбидегі әріптердің саны негізгі дыбыстардан соншалықты алшақ кетпеуі, негізгі дыбыстармен тең түсуі т.с.с. Ал психологиялық[[психология]]лық жағын алар болсақ, жазу – адам ойының материалданып[[материал]]данып, жарыққа шығуының құралы. Сондықтан ұлттық санада немесе тілдік санада белгілі бір дыбыстың суреті жоқ дыбысты тіл арқылы жарыққа шығару немесе оны жазу өте күрделі. Осыған байланысты [[Н.Уәлиұлы]] былай дейді: «Әліпбидегі әріптердің саны шамадан тыс көп болуы мектеп табалдырығын аттаған оқушыларымызға да оңай тимейді. Ана тілінің дыбыстарын бейнелейтін әріптерді мектепке келген балдырғандарымыз дыбысқа (уәжге) сүйеніп, тез үйреніп алады. Сөйтіп дыбыс пен әріптің байланысы оқушы санасында білімге айналады. Ал ''ъ, ь, ц, щ, …'' тәрізді таңбаларды дыбыстық уәжі болмағандықтан, жаттап алуына тура келеді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесіне қатыссыз әріптерді жаттап, миға салмақ түсіреді. Бұл – мәселенің лингвистикалық-психологиялық жағы. 42 әріппен байланысты бұл қайшылықты, әсіресе ұстаздар қауымы жақсы біледі. Бұл жайт, жоғарыда айтқанымыздай, кирилше әліпбидің түкке алғысыздығынан емес, я болмаса кирилшені әуелде тіліміздің жүйесіне сай етіп Ұқсата алмаған тіл мамандарының да кемшілігі емес. [[Қазақ лингвистерініңлингвистері]]нің кәсіби біліктілік деңгейі қай кезде де төмен болған жоқ. Әліпбидегі түйткілдің түп-тамыры тоталитарлық жүйенің Кеңестер одағындағы тілдерді, ұлттарды бірте-бірте ассимиляциялау саясатымен байланысты болды. Кеңестік кеңістікте халықтарды бір тілге көшіріп, Бабыл мұнарасын орнатып, көктегі коммунизмге қол жеткізбек болған идеологиялық қысымның салдарынан кирилше әліпбиіміз бұрмалауға түсті. Қазақ әліпбиіне енгізілген в, ъ, ь, ц, щ … тәрізді әріптер алдымен халықаралық терминдерді, советизмдерді, онимдерді (жалқы есімдерді) орыс орфографиясымен жазу үшін енгізілген. [[Қазақ орфографиясы]] да сиям егіздері сияқты қосамжар [[орфография]] болып шықты. [[Қазақ мәтіндеріндемәтіндері]]нде қазақша жазылатын сөздер мен бөтен тілдің бөркін киген сөздер аралас-құралас жүрді. Сөйтіп, советизмдерді, интернационализмдерді[[интернационализм]]дерді, онимдерді Орталық орыс орфографиясымен бұлжытпай жазу үшін ''ч, щ, ю, я, ъ, ь, ц …'' тәрізді әріптерді енгізуге тіл мамандарын мәжбүрледі» <ref>Қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру туралы ғылыми зерттеу материалдары. Алматы, 2007. –194 бет</ref>.

Cонымен, қазіргі қазақ әліпбиі [[ұлттық әліпби]] емес, қосамжар әліпби болып отыр. Осымен байланысты ғалымдар әліпби ауыстыру ең бірінші лингвистикалық[[лингвистика]]лық түрткіжайтқа барып тірелетінін дәлелдейді. Екі тілдің орфографиясына[[орфография]]сына қызмет ететін әліпбиге түбегейлі [[реформа]] жасау арқылы тіліміздің дыбыстық жүйесін нақты белгілейтін, оның өзіндік табиғатын бейнелеп қана қоймай, ұрпақтан-ұрпаққа сақтап жеткізетін жаңа жазу-сызуға көшу керек деген пікірде<ref>Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010</ref>.

Сонымен [[латын графикасы]] негізіндегі қазақ әліпби жоба ұсынушылар немесе латын жазуына қайтуды қолдаушы ғалымдардың арқа сүйеп отырған бұлтартпас басты дәлелі мынандай әділ де ақиқат тезис болып табылады –''кирил жазуына негізделген әліпби қазақ тілінің дыбыстық жүйесін барабар жағдайда көрсете алмайды және оның орфографиясын күрделендіре түседі''.

Жалпы қазақ әліпбиінде 29 дыбыс бар. Ал қазіргі әліпбиімізде ''в, ё, ф, х, ц, ч, щ, э, ю, я, ъ, ь'' әріптері қазақ тіліне жат. ''Ф, х'' әріптері 1938 жылдан қолданысқа енсе, қалған 10 әріп 1940 жылы [[орыс графикасынаграфикасы]]на негізделген әліпбиге көшкенде қабылданған болатын. Бұл әріптер орыс тілінен енген сөздерді бұзбай, яғни түпнұсқасына жақындатып қолдану үшін алынды. Орыс тілінен енген ''я, ю, ё, щ, ц, э'' тәрізді әріптер қазақ әліпбиі үшін басы артық таңбалар. Сонымен [[кирил әліпбиініңәліпбиі]]нің қазақ нұсқасында ''я, ю, ё'' графемалары қандай қызмет атқарады?

'''Я, ю, ё''' әріптері әдетте дыбыстардың қосындысын білдіреді. Мұндай дыбыстардың қосындысы қазақ тілінде екі вариантта (жуан және жіңішке), яғни ''йа – йә, йу – йү'' түрінде кездеседі. Сондықтан мұндай әріптерді әліпби құрамынан мүлде алып тастауға болады. Өйткені қазақ орфографиясында[[орфография]]сында ''йа – йә'' тәрізді әріптік тіркестермен беруге болатын прецедент бар. Сөз басында және дауысты дыбыстардан кейін келетін ''я'' әрпін қосынды ''й+а'' немесе ''й+ә'' арқылы таңбалауға әбден болады. Мысалы: '' қойан, тайақ, айа, майа, сайа, қийа, сийа, тұйақ, сайақ''. Ал орыс тілінен енген кейбір сөздерде дауыссыз дыбыстардан кейін келген ''я'' әрпінің орына ''ә'' әрпі, дауысты дыбыстан кейін және сөз басында келген сөздерде ''й+а'' қосар әріппен жазуға болады. Мысалы: ''отрәд, снарәд, аккумуләтр; йадро, йахта, йарус''. Осы тәрізді ''ю'' әрпін әліпбиден алып, орнына ''й+у'' қосар таңбасы арқылы таңбалауға болады. Мысалы: ''айу, ойу, кейу, көркейу, айуан, айуанат, хайуан, хайуанат, кейуана, миуа, диуана, қиуа, қиуаз''. Орыс тілінен енген сөздерде ''й+у'' дауыссыз дыбыстан кейін келгенде дара ''у'' әрпін жазуға болады. Мысалы: ''буджет, полус, лукс''.

Байқап отырғанымыздай, мұндағы қиындық тек орфографияда ғана емес екен! Жасанды жазылымда қазақ тілінің негізгі фонетикалық заңы бұзылады – [[сингармонизм]], орфография айтылымға, орфоэпияға[[орфоэпия]]ға кері әсерін тигізеді.

Сонымен біздің ойымызша, қазақ тілін өзінің лайықты орнына шығартпай отырған бірінші кедергі, ол – кирил жазуы. Санамызға әбден орнығып алған орыс әріптерінен арылмайынша ана тіліміздің екінші дәрежеде қала беруі заңдылық. Қазіргі кезде қазақ әліпбиінің орыс әріптерінің негізінде құрылғаны былай тұрсын, тіпті орыс тілінің көптеген ғылыми-техникалық және [[саяси-қоғамдық терминдерітерминдер]]і ешбір өзгеріссіз, ешқандай заңдылыққа бағынбай, түпнұсқамен жазылып жүр. Бір айта кететін жайт, сол орыс тілінен енген барлық сөздердің тегі орыстікі емес. Мысалы, ''президент, конституция, цивилизация, функция, коммунизм, капитал'' т.с.с толып жатқан орыс сөздерінің тегі латыннан шыққан. Тек орыс тілі жат сөздерді қабылдағанда міндетті түрде өзінің тіл заңдылығына сәйкес етіп өзгерту арқылы енгізеді. Жоғарыда көрсеткеніміздей, 20-30 жылдары да қазақ тіліне кірген кірме элементтер тілдің заңдылығына толық бағынып заңдастырылған. Қазіргі кезде мерзімді баспасөз беттерінен орыс тілінен енген сөздерді қазақиландырып жазу механизмдерін көзіміз шалып қалады. Мысалы орыс тіліндегі ''автомобиль'' сөзін ''аптамобіл'', ''факт' сөзі ''пәкті'' түрінде, ''авиация'' сөзі – ''ауасия'' түрінде игеріліп таңбаланған түрлерін де жүр («Тіл және аударма», 2000, №1). Осы мәселелерді сараптай келгенде, неге сол латын сөздерін қазақтың дыбыс заңдылығына бағындыра отырып, қабылдамасқа деген сауал туады. Ол үшін біріншіден, кірме сөздерді жуан және жіңішкелік принципке негіздеу, екінші принцип «түпнұсқалыққа жақындау» принциптерін қатар ұстау арқылы тілдің табиғилығын сақтауға болады<ref>Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы. канд. дисс. Алматы, 2010</ref>.