Қыпшақтар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ |
|||
1-жол:
[[Image:Premongol-Kipchak.png|thumb|right|300px|]]
'''Қыпшақ''' — қазақ халқының, басқа да бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі [[тайпа]], орта ғасырларда Орта Азия мен [[Шығыс Еуропа]]ны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі.
Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шина Усу ескерткішінде алғаш кездеседі (қазақша “Қыпшақтану”). Махмұт Қашқари еңбегі бойынша, 9 ғ-дағы Қыпшақтардың құрамына имақ, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсаба, жете, бөрлі, т.б. рулар мен тайпалар енген. Қыпшақ Түрік қағандығы ыдырағаннан кейін алғашында Қимақ қағандығының құрамында болып, 11 ғасырдада бөлініп шықты. Қыпшақ хандығы тез арада күшейіп, Қыпшақ Орта Азия мен Шығыс Еуропаға тарала бастады. Шыңғыс хан империясының батыс бөлігіндегі Жошы ұлысын (Алтын Орда) тарихшылар Дешті Қыпшақ деп атады. 13 — 14 ғасырларда Қыпшақ сөзі жалпы “түркі” ұғымын алмастырып, Алтын Ордадағы саудагерлер үшін қыпшақ сөздігі — “Кодекс Куманикус” шығарылды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін Қыпшақ көптеген ұлыстарға бөлініп кетті. Бір бөлігі [[Қазақ хандығы]]ның құрамына кірді. Н.А. Аристов қазақ халқының құралу кезінде көлденең, ұзын, танабұға, қарабалық, т.б. Қыпшақ [[ру]]лары болған деп көрсетсе, В.В. Радловтың айтуынша ол кезде Қыпшақ [[тайпа]]сы құрамында торайғыр, түйшіке, қытайқыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған. Қазақ шежірелерінде 92 баулы Қыпшақ деп аталады, бірақ ешқайсысында оның барлығы бірдей таратылмайды. Шежіре бойынша Қыпшақтардың өсіп-өнуі төмендегіше сипатталады: Қыпшақтардан ақтамсопы, одан құлан-қытай, одан сүлімалып, одан кебекалып, одан мүйізді сарыабыз. Мүйізді сарыабыздан қытай-қыпшақ, қарақыпшақ, сарықыпшақ, құланқыпшақ тарайды. Қазақ құрамына енген Қыпшақ шежіресі бойынша, қарақыпшақтың ірі-ірі бес атасына (ұзын, бұлтың, көлденең, қарабалық, торы) бөлінеді.[[File:%D2%9A%D1%8B%D0%BF%D1%88%D0%B0%D2%9B_%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%8Bd.png|thumb| alt=A.| ''[[Қыпшақ даласы]]''.]]
Қарақыпшақтан басқа үшеуі туралы мәлімет жоқтың қасы. Әйтсе де Қыпшақтарды Орхон жазбаларында “сір” (мүмкін “сары”), 9 ғ-да қимақтар ығыстырған кезде шары (сары) деп атаған. Бірқатар ғалымдар (Аристов, Г.Е. Грум-Гржимайло, Л.Н. Гумилев, т.б.) Қыпшақтардың сырт пішіні әуелде еуропалықтарға ұқсас болды дегенді айтады. Қазақстанда жүргізілген антропологиялық зерттеулер орта ғасырларда Қыпшақ мекендеген жерлерде моңғолдық және еур. нәсілдер аралас қоныстанғандығын көрсетеді. Сондай-ақ шежірелерде келтірілген қытай-қыпшақ атауы да ежелгі замандарда [[Қытай]]мен көршілес отырған Қыпшақтардың атауы болуы да мүмкін. Қарақыпшақтан тараған Қобыланды батыр 15 ғасырда көшпелі өзбек мемлекетін билеген [[Әбілхайыр]] ханның замандасы ретінде сипатталады. Қай өңірді жайласа да, Қыпшақ белгілі бір халықтың әр түрлі тобы есебінде ғана көрінген, бірақ бір тілде сөйлеп, бір тектес болған. Қыпшақ қазақтан басқа да түркі халықтарының ([[қырғыз]], өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, ноғай, қарашай, әзербайжан, түркімен, балқар, т.б.) ұлт болып қалыптасу барысында елеулі рөл атқарды. Қазақ халқының құрамына енген Қыпшақ, негізінен, [Сыр бойын, [[Арқа]] өңірін, Солтүстік-Батыс Қазақстан ([[Ақмола]], [[Қостанай]], [[Торғай]]) аумағын мекендеді. Қыпшақтардың [[ұран]]ы — Ойбас, таңбасы — екі тік сызық (ІІ, қос әліп).
<ref name="source1">[[Қазақстан Энциклопедиясы]] </ref><br><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>
[[Сурет:Қазақстан және Орта Азия(1213 жылға дейін).PNG|thumb]]
[[File:Қыпшақ даласы.png|thumb|300px|[[Еуразия]]. Еуразиядағы қыпшақтардың шекарасы, [[XI ғасыр|XI]]ғ соңы — [[XII ғасыр|XII]]ғ басы.]]
Line 62 ⟶ 69:
[[Санат:қыпшақтар]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
== Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
[[Санат:Қыпшақтар]]
[[Санат:900 жылы құрылғандар]]
[[Санат:1220 жылы таратылғандар]]
[[az:Qıpçaqlar]]
[[cs:Polovci]]
[[cv:Кăпчаксем]]
[[de:Kyptschaken]]
[[el:Κιπτσάκ]]
[[en:Kipchak people]]
[[eo:Kipĉakoj]]
[[fi:Kiptšakit]]
[[fr:Coumans]]
[[hu:Kipcsakok]]
[[id:Suku Kipchak]]
[[it:Kipčaki]]
[[ja:キプチャク]]
[[ka:ყივჩაყები]]
[[ko:킵차크인]]
[[no:Kiptsjaker]]
[[pl:Połowcy]]
[[pt:Kiptchaks]]
[[ru:Кыпчаки]]
[[sv:Kiptjaker]]
[[tr:Kıpçaklar]]
[[tt:Кыпчаклар]]
[[uz:Qipchoqlar]]
| |||