Құран: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Қазақ халқының рухани бастауларында болған ғұламалар Құранның мағыналық аудармасынан гөрі мәнін ашуға, хикметін сезуге ұмтылған. Абайдың “Адамды сүй, Алланың хикметін сез!”, “Адамның хикмет кеудесі”, — деген сөздерінен Құранды да, адамды да, әлемді де хикмет кітаптары деп біліп, оларды ажырамас өзара бірлікте, тығыз үйлесімде танығаны аңғарылады. “Құран рас Алланың сөзі-дүр ол, Тәуиліне жетерлік ғылымың шақ”, — деген Абай Құранның сөздік мағынасынан гөрі ішкі мәніне ұмтылуға үндейді. Құранның рухани мәнін, адамзат қоғамындағы орнын түсінуде ондағы адам мәселесін зерделеудің маңызы зор. Құран — адамзатты қараңғылықтан нұрға бастайтын құдайлық рахмет — мейірім көзі, ([[Һуд сүресі|һұд]], [[17 аят]]) адамға бақилық бақыт жолын көрсететін Алланың сөзі ([[Исра сүресі|Исра]], 9). Қ. жеке адам және қоғам тіршілігі үшін қажетті құқықтық, әлеуметтік-экономикалық саяси-басқару, этикалық-моральдық жүйелердегі негізгі қағидалар мен ұстанымдарды негіздеді. Құранда екі маңызды мәселе — Алланың жалғыздығына сенім ([[таухид-монизм]]) және Алланың құдіреті, сол құдіретімен [[жаратқан әлем]], адам, олардың Алламен арасындағы байланыстары жүйеленген. Құранда адамның көңілі (қалбы-жүрегі) — таным көзі немесе танымға жетудің құралы мағынасында қолданылған. Құранда адам ақылын — “[[қалб көзі]]” (көңілдің көзі), Алланың жеке мәндік аяны (ал-уаһи-ул-жузи) ретінде, ал Құранды — объективтік аян, әлемді — Алланың танымдық кітабы, универсалдық аян ретінде танытады. Сопылық дүниетанымда бірлік (таухид-монизм) ұстанымын осы құдайлық үш аяндағы универсалдық тұтастық пен үйлесімділік негізінде топтастырған. Демек бірлік (таухид) ұстанымы адам, Құран және әлемді өзара тұтастықта қарайды. Құранда Құдайдың адамды “халифа” мақамында жаратқандығы айтылады. Бұл тұстағы [[Құдайдың халифасы]] (орынбасары) ұғымы — адамның әлемдегі орны мен маңызын анықтайтын діни категория, ең құрметті атақ болып саналады. Адамның мұндай жоғары атаққа лайық болуының сыры оның жаратылыс мақсаты мен ерекшелігінде жатыр. Құрандағы мәлімет бойынша рух әлемінде Алла мен адамның арасында “жаратушы-жаратылған” сипаттарын білдіретін, олардың өзара мақсаты мен міндетін анықтайтын, “[[Мисақ]]” яғни, ант, келісімсөз жүзеге асырылғанды. Адам бұл антты Алланың жердегі өкілі ретінде Жаратушысын ұмытпай, жердегі адамдық орны мен қызметін атқарып, алған аманатты ([[Ахзаб сүресі|Азхаб]], 172) сақтаймын деп берген болатын. Бұл жердегі “аманат” ұғымы иман, жауапкершілік, Құдай алдындағы парызға және адамдардың құқықтарына құрмет, сөз, ақыл, ойлау қабілетін дұрыс қолдануды, ар-намысын сақтауды білдіреді. Адам осы міндетін орындап, қабілеттерін орнымен қолданып, дамыта алғанда ғана “[[халифа]]” деген атқа лайық болады. Құран аяттары адамзаттың өзара туыстығын, бүкіл адамдардың бір [[Жаратушы]]сы бар екендігін білдіргеннен кейін, мәдениет пен қоғамның, тайпалар мен ұлыстардың бір негізден пайда болғандығын ескертіп, олардың өзара тең сұхбат арқылы тұтастыққа, бірлікке ұласуын негізгі мақсат етіп көрсетеді. Сондықтан Алла адамзатты құдайлық табиғат негізінде өзара тең қылып жаратқан. Ал адамдардың кейінгі қоршаған ортасы, әлеуметтік-тарихи, әдет-ғұрыптық, мәдени-дүниетанымдық ерекшеліктері Жаратушының тең қылып жарату ақиқатын өзгерте алмайды. Адамның Аллаға берген сөзінде тұру-тұрмауы, құдайлық сынаққа сену-сенбеуі өз еркінде. Құран бойынша адам — таңдау еркіндігі бар, жауапкершілік иесі, сонымен қатар аманат тасушы болмыс. Сондықтан да Құранда айтылған ақыреттегі жағдай — иман етушілердің жұмақтағы орны және имансыздардың тамұқтағы хәлі жайында адамға жасалған негізгі ескерту болып табылады. ([[Кәһф сүресі|Кеһф]], 29). Адам — жан мен тән және ақылдан тұратын біртұтас болмыс. Адамның тәні топырақтан жаралып, жаны Алладан берілгендіктен, тән топыраққа, жан рухани әлемге, өз негіздеріне оралуға құштар. Осындай жақсы мен жаман, ақ пен қара, тән мен жан, иман мен күпірлік, мойынсұну мен теріске шығару сияқты қарама-қайшы құбылыстарды жаратудағы сырды Құран аяттары түсіндіреді. Егер адам ерікті болмаса, сынақ жүйесі мәнсіз болып шығар еді. Бұл түсіндірулерден қарама-қайшылықтар мен күрестің нысаны адамның жаратылыс сырында екендігі көрінеді. Адам табиғатындағы қайшылықтар Алланың оны сынақтан өткізуі және оның кемелденуі мен рухани биіктеуі, Ақиқатты табуы үшін қажетті деп тапқан жүйесі. Құранның адамды басқа болмыстардан ерекше мақамға шығару себебі оған Алла өз рухынан үрлеген құдайлық жауһардың (субстанция) берілуіне байланысты болуы керек ([[Сәждә сүресі|Сәжде]], 6-10). Осы құдайлық жауһар арқылы адам періштелерден де жоғары, Алланың халифасы болуға лайық болмыс ретінде жаралған ([[Баһара]], 30). Сонымен қатар адам “ең көркем келбетте” және “мазмұнда (сиретте)” жаратылған ең сұлу болмыс ([[Тин сүресі|Тин]], 4). Жақсылық пен жамандықты айыру қабілеті мен күші де ([[фурқан]], [[тамииз]]) тек адамға ғана беріліп ([[Шамс сүресі|Шамс]], 8), әлемдегі мүмкіндіктердің барлығы адамға қызмет ету үшін жаратылған ([[Жасия сүресі|Жасия]], 13). Құранда адамның табиғаты мен мінезіне байланысты анықтамалар өте көп. Сонымен қатар адамның психол. қуаты мен қызметтері, рухани даму сатылары, адам типологисы сияқты мәселелер кеңінен қамтылған. Дегенмен Құранда басты мәселе ретінде адамның имандылық пен асылық, яғни Құдайды жоққа шығару психологиясы арасындағы моральдық таңдау, сонымен қатар аян және [[илһам]], дәстүрлі әлеуметтік әдеттердің ықпалы, сол топтардың психологиясысы, діни үндеуге қарсылық және қорғану механизмдері сияқты көптеген мәселелер қарастырылған. Құранда адам ең жоғарғы мақамда жаратылғанымен, оның [[нәпсінің]] зынданына түсіп, “ең төменгі дәрежеге дейін құлдырайтын” (Тин, 4-5) моральдық азғындауға да бейім екендігі ескертіледі.