Жер сілкіну: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:Sanfranciscoearthquake1906.jpg|thumb|250px|[[1906]] жылы [[АҚШ|АҚШ-та]] [[Сан-Франциско|Сан-Францискода]]да болған қатерлі жерсілкнісінің зардаптары]]

'''Жерсілкіну''' (араб тілден ескірген сөзі '''зілзала''' {{lang-ar|زلزال}}) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.

== Жерсілкіну түрлері мен басқа да сипаттамалары мен өзгешеліктері ==

=== Пайда болу тегіне қарай ===

[[Жанартаулық жерсілкіну]] қазіргі [[жанартау|жанартаулар]]лар әрекет ететін аудандарда дамыған.

[[Тектоникалық жерсілкіну]] [[литосфера|литосфераның]]ның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия [[серпімді тербеліс|серпімді тербелістер]]тер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.

Сейсмикалық толқындар [[қума толқын|қума]], [[көлденең толқын|көлденең]] және [[беттік толқын|беттік толқындар]]дар болып үшке бөлінеді.

Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден ([[1966]] жылғы [[Ташкент]] жерсілкінуінде – 8 км) жүздеген км-ге ([[1960]] жылғы [[Чили|Чилидегі]]дегі жерсілкіну) дейін жетеді.

Ал [[1957]] жылғы [[Гоби Алтайы|Гоби Алтайындағы]]ндағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.

Жер қыртысында немесе [[мантия|мантияның]]ның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын [[гипоцентр]], Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды [[эпицентр]] деп атайды.

Ең көп тарағаны жақын және орташа ([[Ашғабад|Ашғабадта]]та жерсілкінудің тереңдігі 15 — 20 км, [[Ташкент|Ташкентте]]те 5 — 10 км, [[Спитак|Спитакта]]та 10 — 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған([[Қиыр Шығыс|Қиыр Шығыста]]та, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 — 700 км тереңдікке жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде [[цунами]] пайда болады.

Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше [[секунд|секундтан]]тан бірнеше [[ай|айға]]ға (кейде [[жыл|жылға]]ға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды [[афтершок|афтершоктар]]тар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, [[1887]] ж. [[Алматы|Алматыдағы]]дағы ([[Верный]]) жерсілкіну кезінде 600 дүмпу болғаны тіркелген. Жерсілкіну кезінде орташа есеппен 1×10²⁴ – 1×10²⁵ эрг энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадта болған жерсілкінудің энергиясы – 1×10²³ эрг, [[Моңғолия|Моңғолиядағы]]дағы Гоби Алтайында — 1×10²⁴ эрг, Чилиде — 1×10²⁴ эрг, Ташкентте — 1×10²⁰ эрг, [[Кемин жотасы|Кемин жотасында]]нда (Алматы) — 4×10²⁴ эрг.

== Жерсілкінудің өлшеу құралдары мен әдістері ==

Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар – [[сейсмограф|сейсмографтармен]]тармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.

Қазіргі кезде Жер шарының [[сейсмикалық карта|сейсмикалық картасы]]сы жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген:

Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, [[Алеут аралдары|Алеут ]] , [[Куриль аралдары|Куриль]], [[Жапония]], [[Малайя аралдары|Малайя]], [[Жаңа Зеландия]], т.б. аралдар, [[Кариб теңізі|Кариб]], [[Жерорта теңізі|Кариб ]] , т.б. теңіздер) кіреді.

== Жерсілкінудің басқа да түрлері ==

Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне ([[кентас]], [[мұнай]], [[газ]] бен [[жер асты сулары|жер асты суларын]]н көп мөлшерде алуы, [[ядролық жарылыс|ядролық жарылыстар]]тар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты [[техногендік жерсілкіну]] мүмкіндігі де арта түсуде.