Хиуа хандығы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Хиуа хандығы''' — 1512 — 1920 жылдар аралығында [[Орталық Азия|Орталық Азияда]]да өмір сүрген мемлекет. [[Өзбек ханы]] [[Елбарыс|Елбарыстың]]тың басшылығымен, [[Шайбани әулеті|Шайбани әулетінен]]нен бөліну негізінде құрылды. Астанасы бастапқы кезде [[Вазир]] мен [[Үргеніш]] қалалары болды. 16 ғасырдың 70-жылдары астана [[Хиуа]] қаласына көшірілді. Елбарыс хан билік еткен 1512 — 16 жылдары Хиуа хандығы ұлыстарға бөлініп, оларды ханның туыстары басқарды. Алғашқы кезде құрамына [[Хорезм]], көшпелі түрікмендердің [[Маңғыстау|Маңғыстаудағы]]дағы [[Дихистан]] мен [[Үзбой]] бойындағы аумақтары мен [[Хорасан|Хорасанның]]ның солтүстік бөлігі енді. [[Елбарыс]] қайтыс болғаннан кейінгі кезеңде Хиуа хандығында [[Сұлтан Қажы хан]] (1516), [[Құсайын Құли хан]] (1517), [[Суфие хан]] (1517 — 22), [[Бужақа хан]] (1523 — 26), [[Аванем хан]] (1527 — 38), [[Әли хан]] (1538 — 47), [[Ақатай хан]] (1547 — 56), [[Жүніс хан]] (1556 — 57), [[Досты хан]] (1557 — 58), [[Қажы Мұхаммед хан]] (1559 — 1602) билік жүргізді. Осы билеушілер кезінде Хиуа хандығы өзара тақ тартысынан көз ашпады. [[Бұхар хандығы|Бұхар хандығымен]]мен де соғыс жүргізді. 1537, 1593, 1595 жылдары Бұхар хандығы Хиуа хандығына жойқын жорықтар жасап, қысқа мерзімге болса да өзіне бағындырды. 17 ғасырдың бас кезінде билік еткен [[Араб Мұхаммед хан|Араб Мұхаммед ханның]]ның тұсында Хиуа хандығы күшейіп, сыртқы жауларына, қалмақтардың шапқыншылығына тойтарыс берді. 1740 жылы хандықты Иран билеушісі [[Надир]] шах [[Афшар]] басып алды. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін хандық қайтадан өз тәуелсіздігін алды. Хиуа хандығындағы өзара тартыс бұдан кейін қайта жалғасты. Өзара билікке таласқан Хиуа [[шонжар|шонжарлары]]лары билікке кейде қазақ [[сұлтан|сұлтандарын]]дарын да шақырды (қ. Қайып). Бұл күресте қоңырат тайпасының билеушісі [[Ишан Мұхаммедәлі]] жеңіп шығып, жаңа Хиуа — [[Қоңырат]] әулетінің негізі қаланды. (1763). Бұл әулет алғашында өздері тағайындаған хандар арқылы билік жүргізді, ал 19 ғасырдың бас кезінде өз тайпаластары [[Елтүзерді]] (1804 — 06) таққа отырғызды. Қоңырат әулетінің ірі өкілі [[Мұхаммед Рахым]] хан болды (1806 — 25). Ол Хиуа хандығын бір орталлыққа біріктірді. Жоғарғы кеңес құрып, салық реформасын жүзеге асырды, мемлекеттік кірісті ұлғайтты, көршілес ұсақ иеліктерді ([[Арал]] маңы, [[қарақалпақтар]], т.б.) бағындырды. Бұл орталық өкіметтің нығайып, күшейген кезеңі болды. 1714 — 17 жылы [[Петр І]] патша Хиуаға А.[[Бекович-Черкасский]] басқарған экспедиция аттандырды (қ. Хиуа экспедициясы). 19 ғасырдың бас кезінде Хиуа хандығы Арал маңы мен Үстіртті мекендеген [[Кіші жүз]] қазақтарына шабуыл жасауды үдетті (қ. Хиуа хандығының Қазақстанға шапқыншылығы). Орталық Азия үшін күресте [[Ұлыбритания|Ұлыбританиямен]]мен бәсекелескен [[Ресей]] өкіметі 1839 — 40 жылы В.А. [[Перовский|Перовскийдің]]дің басшылығымен Хиуа хандығына қарсы әскери шабуыл ұйымдастырды. Кіші жүзді билеген кейбір қазақ билеушілерінің көмегіне қарамастан Ресей империясының бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Бірақ Орталық Азияға біржолата орнығуды көздеген Ресей отаршылары Хиуа хандығына үнемі әскери және экономикалық қысым жасап отырды. Ақыры 1873 жылы К.П. [[Кауфман]] бастаған Ресей әскерлері Хиуаны басып алды. 1873 жылы келісім бойынша Хиуа хандығы [[Әмудария|Әмударияның]]ның оң жағалауындағы жерлерден бас тартты, егемендігінен айрылып, Ресей протекторатына айналды. Хиуа хандығының тұрғын халқы — өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қазақтар суармалы егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысты. Экспортқа мақта, кептірілген жеміс, мал терісі мен жүн шығарылды. 1917 жылғы [[Қазан төңкерісі|Қазан төңкерісінен]]нен кейін көп ұзамай кеңес өкіметінің қысымымен 1920 жылы 2 ақпанда Хиуа хандығы құлап, оның орнына Хорезм Халық Кеңес Республикасы құрылды. 1924 — 25 жылы кеңес өкіметі орталық Азия республикаларының шекараларын межелеген кезде көпшілік бөлігі [[Өзбекстан|Өзбекстанның]]ның құрамына, қалған бөлігі [[Түрікменстан|Түрікменстанның]]ның құрамына енгізілді.

<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 9 том</ref><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>

== Пайдаланған әдебиет ==

[[uz:Xiva Xonligixonligi]]