Жанартау: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
AvocatoBot (талқылау | үлесі) ш r2.7.1) (Боттың түзеткені: ky:Жанар Тоо |
ш r2.7.3) (Боттың үстегені: xmf:ვულკანი; косметические изменения |
||
5-жол:
'''Жанартау, [[вулкан]]''' ({{lang-la|vulcanus}} – от, жалын деген мағынаны білдіреді, ежелгі римдіктердің мифологиясындағы от құдайы ұғымынан шыққан. ) – [[Жер қабаты]]ның тереңдегі жарылымдары мен жарықтарынан оның бетіне шығатын балқыған тау жыныстары мен ыстық газдардың геологиялық құрамалары.
== Жалпы мәліметтер ==
Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе [[конус]] немесе [[күмбез]] тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне [[лава]]лар, [[ыстық газдар]] мен [[бу]]лар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады. Атқылау каналдарының пішініне сәйкес жанартауларды ''орталық'' және ''жарықтық'' деп бөледі. Мұның екеуі де әрекетті, тыныштанған және сөнген болуы мүмкін. Жанартаулық атқылаудың типі, магманың мөлшері мен құрамы жанартаудың пішіні мен биіктігін анықтайды. Оның ең көп тараған типтері: [[конус тәріздес жанартау]] (атқыламасында сынық материалдар басым кезінде), күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде) және көлбеу қалқан тәріздес жанартау (сұйық лава аққан кезде). Жанартаудың бір рет қана атқылауы кезінде пайда болған түзілімді [[моногендік жанартау]], бірнеше рет атқылаудан пайда болған түзілімді [[полигендік жанартау]] деп атайды. Жанартау жылына жер бетіне 5 – 6 км3 жанартаулық материалдар шығарады, оның 80%-ы су асты жанартауларына, 20%-ы құрлықтағы жанартауларға тиесілі. <ref> Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: [[География]] және [[геодезия]]. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6</ref>
21-жол:
[[Магма]]ның шығу тереңдігіне қарай жанартау мантиялық (30 – 70 км және одан да терең), қыртыстық (5 – 45 км) және аралас болып бөлінеді. Бірінші жағдайда базальт жынысы, екінші жағдайда басым көпшілігі андезит, дацит, липарит тау жыныстары, үшіншісінде барлық жанартаулық тау жыныстары шығады.
== Сөнген жанартау ==
'''Сөнген жанартау'''<ref> Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология—
Алматы: "Мектеп" баспасы", 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2 </ref>– көбіне қираған не шайылған, тарихи кезеңде белсенділігі білінбеген жанартау. Сөнген [[жанартау
*Кейбір сөнген жанартау кейде қайта атқылайды, мысалы,[[Камчатка
== Жанартау атқылауы ==
40-жол:
[[Сурет:Sulpherous Fumeroles.jpg|left|thumb| alt=A.|300 px|]]
Жанартаулық тау жыныстары, вулканиттер – жанартау атқылауынан пайда болған [[тау жыныстары]]. Атқылау сипатына байланысты жыныстардың 2 типі түзіледі: эффузивті тау жыныстары және пирокласты жыныстар (жанартау күлі, құм, туфтар, туфты брекчий). Жанартаулық [[тау жыныстары]] қалыптасу жағдайына қарай эффузивті, экструзивті, жанартаулық-кесекті, жанартаутекті-шөгінді болып ажыратылады. Эффузивті тау жыныстары магманың лава күйінде жер бетіне ағып шығып қатаюынан қалыптасады. Олардың пішіні лаваның тұтқырлығы мен сол ауданның жер бедеріне байланысты күмбез, конус тәрізді төбелер болып қалыптасады. [[Экструзивті жыныстар]] тұтқыр магманың сығылып шығып, [[күмбез]] пішінді болып қатаюынан пайда болады. Эффузивті жыныстардың сыртқы пішіні қатты өзгерген көне түрлері палеотипті, ал пішіні сақталған жасырақтары кайнотипті жыныстар деп аталады. Жанартаулық-кесекті жыныстар эффузивті кесекті, эксплозивті кесекті және шөгінді жанартау кесекті болып бөлінеді. Эксплозивті кесекті жыныстар түгелдей жанартаудың атқылау өнімдері – пирокластардан тұрады. Жанартаулық тау жыныстары Қазақстанның барлық [[аймақ
184-жол:
|}
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
{{Stub}}
191-жол:
[[Санат:Жанартаулар]]
[[Санат:Геология процестер]]
{{Link GA|et}}▼
{{Link
{{Link FA|he}}
{{Link FA|hu}}
{{Link FA|sk}}
{{Link
[[af:Vulkaan]]
Line 318 ⟶ 319:
[[vls:Vulkoan]]
[[war:Bulkan]]
[[xmf:ვულკანი]]
[[yi:וואולקאן]]
[[zh:火山]]
| |||