Арыстан

Арыстан
	; (P. tigris tigris)
Амандық күйі
	; Жойылу қаупіндегілер (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Мысықтәрізділер;
Тегі:	Panthera;
Түрі:	Felidae;
Екі-есімді атауы
	Panthera tigris; (Linnaeus, 1758)
	;

Арыстан (лат. Panthera leo) – жыртқыш сүтқоректілер түрінің мысық тектес тұқымының (Felidae) қатарына кіретін, үлкен мысықтар тұқым тармағына (Pantherinae) жататын төрт пантер (Panthera) тұқымының бірі. Жолбарыспен қатар қазіргі мысық тектес аңдардың ең ірісі және кейбір еркектерінің салмағы 250кг-нан асады. Арыстанның ең ірі түрі жолбарыстың ең ірі түрінен үлкен не кіші деп нақты айту қиын. Амур жолбарысының салмағы өте үлкен екендігі де нақты емес. Ең ірі арыстан түрі(мысалы барбариялық) туралы мәлімет тарихта және ғылымда жоқ. Ал қолда өскен арыстанды алатын болсақ,олар әртүрлі тұқым түрлерімен жиі шағылысып жатады. Қолда өскен арыстан жолбарыстан өлшемі мен салмағы жағынан ірілеу болады деген пікір бар, алайда бұл ғылыми дәлелденген факт емес.

Арыстанның тарихи мекен ету аймағы қазіргіден әлдеқайда кеңірек болған: ерте орта ғасырда арыстан Африканың шөлді далалары мен тропикалық ормандарынан басқа барлық жерінде бар еді, сонымен қоса Таяу Шығыс, Иран, тіпті кейбір Оңтүстік Еуропада (мысалы, қазіргі Ресейдің оңтүстігінде, 45-інші солтүстік параллель бойымен көтеріле бере, мекен еткен) да кездесетін. Солтүстік және Солтүстік-Батыс Үндістанда арыстан әдеттегі жыртқыш болатұғын. Алайда адамдардың арыстанның артына түсуі және мекен ету аймағының құртылуы арыстандардың Африкада, тек Сахараның Оңтүстігі тарапында ғана сақталуына әкеліп соқты, қазір олардың мекен ету аймағы қатты қысқарды. Азияда кішкене популяция (бірлестік) Гир орманында ғана бар (Үндістанның Гужарат штатында).

Кейінгі плейстоценге дейін, шамамен 10 000 жыл бұрын, арыстан сүтқоректілер ішінде саны бойынша жер бетінде адамдардан кейінгі екінші орынды алатын. Олардың қазба қалдықтары Африканың көп бөлігінде, Еуразия территориясында, Батыс Еуропадан Үндістанға дейін және Солтүстік Америкада Юконнан Перуге дейінгі аймақтарда табылған. Үңгір жазуларымен танымал еуропалық үңгір арыстаны қазіргі арыстанның тұқымдас түрі болса керек.

Арыстанның сыртқы көрінісі әртүрлі. Олар жыныстық диформизм анық байқалатын сирек жыртқыштардың бірі. Еркектері ұрғашыларынан үлкен болып қана қоймай, сонымен қатар кейбір тұқымдарда едәуір дамып, иықтарын, арқасының кейбір жерлерін және кеудесін жауып тұратын жалдары да болады. Түсінде сары-сұр түстердің түрлі реңктері болады, жалы әдетте терімен бір түстес болады, бірақ қанық тіпті қара да болуы мүмкін. Арыстанның түрлері көп жағдайда жалының түсімен анықталады. Жалынан басқа, денесіндегі жүні қысқа болады, тек құйрығының ұшында бір шоқ ұзын жүн болады.

Арыстан әдетте саваннаны мекендейді, бірақ кейде бұталы-ағашты аймаққа немесе орманға да өтуі мүмкін. Басқа мысық тектес аңдармен салыстырғанда арыстандар жеке-жеке емес ерекше топтарда – прайдтарда өмір сүреді. Прайд әдетте туыстас ұрғашылардан, бірнеше ірі аталықтар мен жас күшіктерден тұрады. Ұрғашылары бірігіп азық іздейді, көбіне ірі тұяқты аңдарға шабуыл жасайды. Арыстандар адамдарға әдейі шабуылдамайды, бірақ ондай жағдайлар да көп кездеседі. Арыстандар ерекше мықты жыртқыш, яғни азық тізбегі жоғары деңгейді алады.

Табиғатта арыстан он-он төрт жыл арасында өмір сүреді, қолда өссе жиырма жылдан астам өмір сүру мүмкіндігі бар. Әдетте еркектерінің он жылдан астам уақыт өмір сүруі сирек кездеседі. Басқа арыстандармен арпалыстары өмір ұзақтықтарын қатты төмендетеді.

Арыстандар популяция санының қайта қалпына келмейтіндей қысқаруынан қауіпке ұшырау мүмкіндігі көп түрлерге жатады. Соңғы екі онжылдықта Африкадағы арыстан саны 30-50%-ға қысқарды. Арыстанның популяциясы әсіресе қорғалатын территориялардан тыс жерлерде қауіпке ұшырау мүмкіндігі көп болып келеді. Санының азаюының себебі толық зерттелмеген, алайда ең ірі қауіптеріне мекен ету аймағының жоғалуы мен адамдар тарапынан браконьерлік жатады. Арыстандар сонау Рим империясының кезінен торда ұсталған,ал XVIII ғасыр соңынан бастап зообақтардағы негізгі аңдарға айналды. Бүкіл әлемнің зообақтары жоғалып бара жатқан азиаттық түрін барлау бағдарламасына қатысады.

Арыстандар адам мәдениетінде басты рөлдердің бірін алады. Бұл аңдардың суреттері палеолиттен бері атақты, оған Ласко және Шове үңгірлеріндегі қабырға жазулары дәлел. Арыстан антикалық кезеңде және Орта ғасырда танымал болған, олар өз орындарын мүсін өнері, сурет өнері, ұлттық туларда, елтаңбаларда, әдебиетте және фильмдерден тапты.

Этимологиясы

Көптеген роман және латын тілдес елдерде арыстан атауы латын тілідегі “leo” немесе көне грек тіліндегі “λέων” сөзінен шыққан. Алғаш болып арыстан туралы ғылыми сипаттама швед ғалымы Карл Линнеяның “Systema naturae” атты жұмысында жариялады. Өз зерттеу жұмысында автор жыртқыш аңды «Felis Лео» ретінде қарастырды. Panthera тектес ғылыми атауы ежелгі грек тілінен “ πάνθηρ”, ал бұл сөздің түп тамыры шығыс тілінен, нақтырақ айтқанда көне үнді тіліндегі жолбарыс сөзінен, “ पुण्डरीकः” бастау адады.

Систематикасы және Эволюциясы

Арыстан жыртқыш сүтқоректілер түрінің мысық тектес тұқым (Felidae) қатарына кіретін төрт пантер (Panthera) тұқымының бірі. Бұл топқа арыстанмен қоса жолбарыс, теңбілшер (ягуар) және де барыс (леопард) жатады. Тарихи деректерге сүйенсек, арыстан бастапқыда, нақтырақ айтақанда 800 000 – 1 млн жыл бұрын, Африканы мекен еткен. Уақыт өте, Голарктиа аумағына толықтай тараған. Тарихшылар қазба жұмыстарының нәтежесінде Еуропада, Италия қаласы Изерния маңында Пантера лео фоссилис түріне жататын жыртқыш аң сүйектері табылған болатын. Ғалымдар бұл жыртқыш шамамен 700 000 жыл бұрын өмір сүрген деген тұжырымға тоқтады. Шамамен осыдан 300 000 бұрын Еуропаның барлық аумағында және Сібірде өте ірі үңгір арыстаны өмір сүрген. Чукотка мен Алясканың байланыстыратын жоғарғы Плейстоценде арқылы арыстандар Солтүстік және Оңтүстік Америка аумағына да тараған. Осылайша америкалық арыстан (Panthera Leo atrox) қалыптасты. Алайда шамамен 10 000 жыл бұрын арыстаның бұл түрі соңғы мұз басу кезінде жойылып кетті.

Түрлері

Бұрынғы дәстүрлі классификацияға байланысты арыстандарды 12 түрге бөліп қарастыруға болады. Олардың ішінде ең үлкені барбариялық арыстан болады. Дәстүрлі классификацияға байланысты жануарлардың негізгі ерекшеліктері: олардың дене бітімі мен жал бейнесінде деп саналады. Алайда бұл сипаттамаларға байланысты айтарлық айырмашылықтар ерекшеленбегендіктен және арыстанның әр түрінің мекен ету аймағына байланысты өзгермелілігін ескере отырып, соңғы уақытта кейбір ғалымдар, дәстүрлі классификацияның жарты бөлігін жарамсыз деп санайды. Сол себепті, қазіргі уақытта арыстандарды тек сегіз түрге бөліп қарастыру қалыптасқан. Ескере кететін мәселе, олардың ішінде Сары арыстан (Panthera leo melanochaita) есепке алынбаған. Африкада өмір сүретін арыстандардың митохронды өзгерісі өте төмен болуына байланысты, Сахараның оңтүстік аумағын мекен ететін арыстандар бір түр болып табылады. Ал Кенияның шығыс бөлігіндегі, Цаво аймағындағы арыстандары генетикалық ұқсастықтарға қарай, Кенияның батыс аумағындағы арыстандарға қарағанда, Трансвааля арыстандарына жақын болып келеді.

Қазіргі заманғы

Қазіргі уақытта (Голоценовая дәуірі) арыстанның 8 түрлі түрі қарастырылады:

Panthera Leo persica - азиялық, парсы немесе үнді арыстаны. Бұрын ол бүкіл Түркия, Оңтүстік-Батыс Азия, Пәкістан, Үндістан және Бангладеште таралған болатын. Олардың мекен аумағы ыңғайлығына, көп таралуы және арыстанның қымбат бағалылығы браконьерлер үшін оларды оңай нысанаға айналдырды. Осының салдарынан жыртқыштың бұл түрі тек Үндістан елінде, Гир орманында сақталған. Соңғы деректерге сүйенсек, қазігі уақытта арыстанның бұл түрінен шамамен 300 қалды.
Panthera Leo Leo – бербериялық арыстан. Шамадан тыс аң аулау салдарынан, жабайы табиғаттан жоғалған. Дегенмен кейбір араларында аман қалғандарда бар болуы әбден мүмкін. Олар арыстантардың ішіндегі ең үлкен түрілерінің бірі – ер арыстанның дене ұзындығы 3-3.3 м дейін жетеді, ал салмағы - 200 кг асады. Бербериялық арыстандар Мароккодан Египетке дейінгі аумақта таралған болатын. Соңғы жабайы бербериялық арыстан 1922 жылы Мороккода атып алынған.
Panthera Leo senegalensis - Сенегал немесе Батыс Африкалық арыстан. Батыс Африка аумағында, Сенегалдан Нигерия дейінгі аралықта тараған.
Panthera Leo azandica – Солтүстік Конго арыстаны. Конго Демократиялық Республикасының солтүстік-шығыс бөлігінде мекен етеді.
Panthera Leo nubica - Шығыс Африкалық немесе масаи арыстаны. Мекен ету аймағы Шығыс Африканы, Эфиопия мен Кениядан Танзания және Мозамбикке дейінгі жерлерді қамтиды.
Panthera Leo bleyenberghi –Оңтүстік батыс Африкалық немесе Катангиялық арыстан. Оңтүстік-Батыс Африкада елдерінде: Намибия, Ботсвана, Ангола, Заир, Замбия және Зимбабведе кең таралған.
Panthera Leo krugeri - Оңтүстік-шығыс Африка немесе Трансвааль арыстаны. Таралу аймағы Оңтүстік Африка Республикасының Трансвааль аймағын қамтиды. Әсіресе Крюгер Ұлттық паркінде кең тараған.
Panthera Leo melanochaita – Кап арыстаны. 1860 жылдан бері арыстаннаң бұл түрі жабайы табиғатта жоғалған деп саналады. Митохондриальды ДНК зерттеу нәтижелері бойынша ғалымдар оны кейде бөлек түрге жатқызады. Кейбір ғалымдардың сенуінше Кап арыстаны оңтүстік Трансваль арыстанының бір бөлігі болуы мүмкін.

Плейстоцендік

Panthera Leo atrox - американлық үңгір арыстаны. Арыстаның бұл түрі плейстоцен дәуірінде, Солтүстік Америкада Канададан Перуге дейінгі аумақта мекен еткен. Зертеу нәтижелеріне сүйенсек, 10000 жыл бұрын бұл арыстанның түрі жоғалған. Кейде америкалық және үңгір арыстандарын жеке-жеке бөліп қарайды. Бірақ соңғы филогенетикалық зерттеулер, бұл екеуінің де арыстандар санатына жататынын көрсетті. Олар арыстандар арасындағы ең үлкен түрлерінің бірі – дене ұзындығы1,6- 2,5 м, ал салмағы 250-300 кг дейін жететін болған. Әсіресе, оның ерекшелігі ретінде ірі көлемді басы, тығыз келген дене бітімі, қуатты аяғы және ұзын құйрығын айта аламыз. Жалының бар болғандығы жайында нақты дерек жоқ.
Panthera Leo fossilis - еуропалық үңгір арыстаны ретінде белгілі. 500,000 жыл бұрын өмір сүрген. Германия және Италияда табылған сүйектерге қарап, ғалымдар олардың дене бітімі америкалық арыстанға ұқсас болған деген тұжырымға тоқтаған.
Panthera Leo spelaea – еуропалық және еуразиялық үңгір арыстаны ретінде белгілі. Осыдан 3000-10 000 жыл бұрын Еуразияда аумағанда кеңінен тараған. Арыстанның бұл түрі тарихта палеолит кезеңінде піл сүйегінен салынған суретімен және саздан жасалған мүсінімен белгілі. Сақталған суреттер бізге үңгір арыстанының құлағы шығыңқы, шыбықты құйрығы және жолбарыстікіндей жолағы бар болғанын жеткізеді. Аталық арыстандардың мойын айналасында кіші көлемде жалы болған.

Күмәнді түршелер

Panthera leo sinhaleyus — Шри-Ланка арыстаны. Шамамен 39 000 жыл бұрын арыстанның бұл түрі жойылып кеткен. Шри-Ланканың Курувита атты қаласында табылған екі тісімен ғана тарихта әйгілі. Осы дерекке негізделе отырып, 1939 жылы Поль Пиерис арыстанның бұл түрінің өмір сүргені жайлы жариялады.
Panthera leo europaea — еуропа арыстаны. Тарихшылардың мәлімдеуінше, азия және үңгір арыстанымен ұқсас болған. Алайда деректердің аздығына байланысты еуропа арыстаны күмәнді түршелер қатарына жатады. Шамамен 100 жыл бұрын адамдар тарапынан шектен тыс браконьерлікке байланысты толықтай құрып кеткен. Балкандарда (қазіргі Планина), Францияның оңтүстігінде және Пиреней аралындарында көп тараған. Гректер мен римдіктер арасында аң аулауда жиі кездесетін жануар болып есептелетін.
Panthera leo youngi, немесе Panthera youngi — қытай үңгір арыстаны. 350 000 жыл бұрын Қытайдың солтүстік-шығысында мекен еткен. Бұл түршенің заманауи түршелерге қатысы дәлелденбеген, бәлкім, ол өз басына бөлек түр болған деген пікір де қалыптасқан.
Panthera leo maculates – дақты арыстан немесе марози. Жергілікті тұрғындардың мәлімдемелеріне сүйенетін болсақ, бұл түршені Абердар жотасынан кездестіруге болады. Шығыс Африкалық арыстаннан айырмашылығы кішіректігі және дақты терісінде. Марозидің ізіне түсу үшін сол аймаққа экспедиция жөнелтілген. Алайда экспедиция құрамы белгісіз бір жыртқыштың ізін табады, бірақ ол жануарды не қолға түсіру, тым болмаса суретке түсіру де мүмкін болмады.

Гибридтер

Арыстан жолбарыспен жұптаса алады (амур және бенгал түршелерімен жиірек), бұл жағдайларда – Лигр және Тигролев гибридтері пайда болды. Арыстанды барыспен жұптастырғанда леопон пайда болады, ал арыстан мен теңбілшер (ягуар) гибриді ягулев деп аталады. Марози (дақты арыстан), кейбір ғалымдардың болжамынша – табиғи леопон болып табылады. Конголезиялық дақты арыстан, арыстан, теңбілшер және барысты жұптастырғандағы пайда болатын, үш түрше гибриді болып саналады. Бұрында гибрид хайуанаттар бағында жиі өсірілетін еді; ал қазір арыстан түрлері мен түршелерін сақтап қалу мақсатын ерекше бақылауға алынуына байланысты бұл әрекет қолданылмайды.

Лигр – арыстан мен өлекшін (жолбарыстың ұрғашысы)арасындағы гибриді. Дене бітіміне жауап беретін ген тек әкеден өтетін болғандықтан, лигрлер үлкендігі жағынан әрқашан өз ата-аналарынан ірі болады. Оларда екі ата-анасынан да өтетін физикалық сипаттама сақталады (денесінің құм түстес бояуындағы дақтар мен жолақтар). Лигр аталықтары әрқашан ұрықсыз, ал аналықтары болса, көп жағдайда, төлдеуге қабілетті. Лигрдің тек жартысында ғана шынайы арыстан жалы өсіп шығады. Дене ұзындығы – 3-3,5 м, салмағы – 360-450 кг немесе одан көп. Тигролев – жолбарыс пен арыстанның қаншығының гибриді.

Лигр аналығы бастапқы түр аталықтарынан төлдете алады, соның нәтижесінде екінші ұрпақ гибридтерін береді. Лигр аналығын арыстанмен жұптастырғанда лилигр пайда болады, ал жолбарыспен болса - талигр болады.Талигр жолбарыстың кейбір белгілері бар және өте үлкен жолбарысқа ұқсайды.

Дене Бітімі және Сипаты

Арыстан – барлық мысық тұқымдастар ішінде иығының биіктігімен ең үлкені болып саналады. Ал салмағы жағынан арыстан мен жолбарыстың түршелері салыстырмалы келеді. Арыстандардың аяқтары мықты, жақтары күшті, ал азу тістерінің ұзындығы 8 см, сондықтан да бұл жыртқыштар жеткілікті үлкен жануарларды өлтіре алады. Арыстанның бас қаңқасы жолбарыстікіне өте ұқсайды, әдеттегідей маңдай ауданы жалпақ және төмендеу. Мұрын тесіктері жолбарыстыкіне қарағанда кеңдеу. Осыған қарамастан, бұл екі түрдің бас қаңқа пішіндері өте ұқсас, айырмашылықтар тек төменгі жақтың құрылысында. Ал түстері болса енеке (сиыр тұқымдас күйіс қайыратын жануар) терісінің түсінен бастап, сарғыш, қызғылт немесе қою қоңыр түстері арасында ауыса береді. Арыстанның денесінің төменгі жағы жоғарғы жағына қарағанда ашықтау, ал құйрығының ұшы қара болып келеді. Арыстанның күшіктері туғанында денелерінде барыстікіне ұқсас қоңыр дақтары болады. Уақыт өте жыныстық жетілістерге байланысты бұл дақтар жоқ болады, бірақ кейбір ересектерде, әсіресе аналықтарда, олар қарын мен аяқтарында сақталуы мүмкін.

Арыстандар – жыныстық деморфизмі (қаншырлары (львица) кішілеу және жалы жоқ) жақсы көрсетілген сирек кездесетін жыртқыштардың бірі және мысық тектестілер арасындағы жалғыз өкілі. Аналықтары жиірек аң аулаумен, топқа қорек табумен айналысады. Сондықтан да жалы, аң аулау барысында өзге жануарлардан тығылуға бөгет жасайтындықтан, оларда жал өспейді. Жал түсі ақтан қараға ауысады, ал уақыт өте келе қоюлана түседі.

Ересек арыстандардың салмағы аталықтарда 150-250 кг, ал аналықтарда 120-182 кг болады. Ноуэлл мен Джексонның есептеулеріне қарағанда, аталықтардың орташа салмағы 181, ал аналықтардың орташа салмағы 126 кг. Тіпті Кения тауларында атылған арыстанның бірінің салмағы 272 кг дейін жеткені тіркелген [25]. Жалпы арыстандардың дене бітімі қоршаған орта мен таралу аймағына қарай өзгереді. Мысалы, Оңтүстік Африка арыстандары, жалпы алғанда, континенттің шығысындағы арыстандардан 5% ірі әрі ауыр болып келеді.

Арыстандардың денесінің ұзындығы басын қосқанда аталықтарда 170-250 см, ал аналықтарда 140-175 см болады. Иық биіктігі аталықтарында 123 см шамасы және аналықтарында 107 см. Арыстанның құйрығының ұзындығына тоқталатын болсақ, аталығында 90 см-ден 105 см дейін жетеді, ал аналықта салыстырмалы түрде қысқа, 70-100 см аралығында. Дене ұзындығы жағынан ең ұзын арыстан 1973 жылдың қазан айында Анголаның оңтүстік бөлігінде атылған қара жалды аталық 3,3 м болып тіркелген. Тарихтағы ең ауыр арыстантардың бірі адам жегіштігімен де танымал. Ол Оңтүстік Африкадағы Шығыс Трансваалде 1936 жылы атылған болатын. Сол уақытта оның салмағы 313 кг тартатын [43]. Қолда өсірілетін арыстандар, заңды түрде, жабайы табиғатты мекендейтін жыртқыштардан салмағы жағынан әлде қайда ауыр болып келеді. 1970 жылы Ұлыбританияның Колчестер жануарлар бағында тіркелген Симба атты арыстанның салмағы 375 кг еді [44]. Ал тарихи кезеңдерде құрып кеткен арыстан түршелеріне келер болсақ, олардың салмағы мен бойы жайлы мағлұматтар жалпы алғанда жеткіліксіз және нақты деректер жоқ. Бірақ, солардың ішіндегі кейбіреуінің, мысалы барбариялық түрше, салмағы жағынын қазіргі ең ірі деген арыстандардан үлкен болуы ғажап емес. Атақты арыстан аңшысы Жюль Жерар 19 ғасыр ортасында былай деп жазған – Ересек аталық арыстанның дене салмағы 600 фунттан (~272 кг) кем емес. Егер бұл деректер рас болса, онда барбариялық арыстан салмағы жағынан орташа алғанда қазіргі таңдағы арыстан түршелерінен де, жолбарыс түршелерінен де ауыр деген тұжырымға келеміз. Одан қосса, Жюль Жерар аталықтардың ізінің үлкендігі жайлы – Саусақтарды ашып тұрғандағы алақанның ауданынан үлкен, өлтірілген арыстанның басын бір адамның көтеруі қиын және топтарының ең күшті деген мүшесіне өлтірілген арыстанның басы мен терісін кигізгенде әлгінің отырып қалғанын жазған. Бұл да осы түршенің үлкендігі жайлы және дене бітімі туралы жанама мағлұмат береді. Әрине, бұл мағлұматтарды дәлелденген деп айта алмаймыз және бұл мағлұматтардың түрше жайлы нақты шешім шығару үшін жеткіліксіз.

Аталық арыстан болсын, аналық арыстан болсын, бір ерекше өзгешелігі болып ақ-ұлпа түйін – құйрығының ұшындағы "шашақ" саналады. Ол түйіннің ұзындығы – 5 см шамасында. Жаңа туғанда шашақ болмайды, уақыт өте ол тек арыстанның балаларының 5 айлылығынан бастап дами бастайды. Ал жеті айлық кезінде ол анық байқалады. Кейбір түршелердің шашағынының ішінде "өкшелік" болады. Ол құйрық омыртқасының ұшындағы бөлшектердің бір-біріне жабысқанынан құралады.

Аң аулауы және қоректенуі

Арыстандар – өз құрбанын үйлескен топ болып аулайтын мықты жыртқыш. Арыстан қысқа қашықтықта тез жүгіреді және сол себепті өзінің құрбанына қысқа арақашықтықтан шабуылдайды. Өз құрбанына жақындау үшін көптеген айла-тәсіл қолданады, мысалыға түнгі уақытта шабуылдайды. Арыстан құрбанына 30 метр арақашық қалғанға дейін білдірмей жақындап, топты жан-жағынан қоршайды. Құрбандар қоршауға түскен кезде ең жақын жануарға тап береді. Арыстандар бар күшін салып, өз құрбанына шапшаң секіріп ұстауға тырысады. Қолға түскен жануар көп жағдайда тұншығып жан тапсырады. Ұсақ жануарлар арыстанның табанының соққысынан лезде мерт болады.

Африкада арыстанның басты олжасы ретінде гну, ала құлан, енеке саналса, Үндістанда нильгау, жабайы қабан және бұғының кей түрі сияқты ірі сүтқоректілер жатады. Арыстанның басқа жануарларға да шабуылдауы сирек кездесетін жағдай емес. Кейде арыстандар Томпсонның газелі немесе спрингбок сияқты ұсақ жануар, киіктерді азық етеді. Арыстандар топ болып шабуыл жасайтындықтан олар көптеген ірі сүтқоректіні аулай алады. Алайда көп жағдайда олар ересек керіктерге өзі жарақаттанып қалмауы үшін тиіспейді.

Жалпы статистикаға жүгінетін болсақ, арыстандар салмағы 190 – 550 кг аралығындағы сүтқоректілерді азық қылады. Африкадағы арыстанның басты олжасы гну және ала құлан. Ересек пілдер, сусиыры, мүйізтұмсық және шапшаң антилопа арыстандарды аса қызықтырмайды. Соған қарамастан, керік және енеке кейбір жерлерде арыстандардың қорегі болады, мысалы, Крюгер Ұлттық саябағында. Маньяра саябағында енеке көп болғандықтан олар арыстандардың ас үлесінің 62% құрайды. Арыстандардың сусиырға шабуылы сирек кездесетін оқиға. Жыртқыштар ересек мүйізтұмсықтан алшақ жүреді. “Chobe” саябағында арыстандардың пілдерге шабуыл жасағаны тіркелген. Саябақ әкімшілігінің айтуы бойынша, аш арыстандар басында кішкентай пілге шабуыл жасаған, ал түнде пілдің көзі көрмейтіндіктен ересек пілдерге де шабуылдаған.

Сондай-ақ арыстандар жергілікті мал шаруашылығына да шабуылдайды. Үндістанда бұл жағдай жиі кездеседі. Олар гепард, қабылан, қорқау және ауру жыртқыштарды да қорек етеді. Арыстан бір жегенде 30 кг ет жей алады, егер ұстаған олжасы таусылмаса келесі қоректенуге дейін бірнеше сағат демалады. Ересек арыстанның қаншығына шамамен тәулігіне 5 кг ет қажет, ал еркек арыстанға шамамен 7 кг.

Арыстанның қаншығы ашық кеңістікте аң аулайтын болғандықтан, келісілген іс-әрекеттері неғұрлым табысты аң аулауға әкеледі. Бұл әсіресе ірі сүтқоректілерге шабуылда қолданылады. Сонымен қатар, олар топ болып өз олжасын басқа жыртқыштардан қорғайды. Арыстанның қаншығы аң аулауда басты рөл ойнайды. Ал аталық арыстан тек қана ірі жануарларға шабуыл жасайды.

Жас арыстандар ересек арыстандардың шабуылын бақылайды. Бірақ, өздері бір жасқа толғанда шабуылдарға қосыла бастайды. Ал, екі жасқа келгенде өздері толықтай аң аулайды.

Көбеюі және өмірлік циклі

Төрт жастағы арыстан қаншығының көбісі ұрпақ жаңғырта алады. Басқа да мысық тұқымдастар сияқты арыстанның жыныстық мүшесінде қарсы бағытта бағытталған тікенектер орналасқан. Бұл тікенектер шағылысу кезінде қаншық арыстанда овуляция тудырады. Арыстанның қаншығы овуляция кезінде бірнеше еркек арыстандармен шағылыса алады. Арыстандар «mating bout» кезінде күніне 20-40 рет шағылыса алады. Арыстандар жабайы табиғат жағдайында өте жақсы көбейеді.

Буаздылықтың орташа ұзақтығы 110 күнге дейін созылады. Содан кейін, қаншық арыстан төрт күшікке дейін туады және күшіктерін оңаша жерге тығып қояды. Ол күшіктерін тыққан жерге жақын аумақта ғана аң аулайды. Күшіктер соқыр және әлсіз болып туады. Олардың көздері туғаннан соң бір апта көлемінде ашылады. Жаңа туған күшіктің салмағы орта есеппен 1,2 – 2,1 кг болады. Олар үш аптадан кейін жүре бастайды. Сақтық үшін арыстанның қаншығы күшіктерін айына бірнеше рет басқа жерге тасып, орын ауыстырады. Әдетте, арыстанның қаншығы күшіктері 6 – 8 апта болған кезде ғана қайта топқа оралады.

Арыстан күшіктеріне аштықтан өлуден басқа көптеген қауіп төнеді. Мысалы, қорқау, шибөрі, қабылан, бүркіт және жыландар арыстан күшіктеріне қауіпті болып есептеледі. Тіпті енекелер де арыстан күшіктерінің иісін сезіп, оларды қаншық арыстанның тыққан жерінен тауып алып, сүзіп өлтіруі мүмкін. Жалпы алғанда, осындай себептерге байланысты кем дегенде арыстан күшіктерінің 80% екі жасқа жетпей көз жұмады.

Арыстан күшіктері топтың басқа мүшелерімен кездескенде қорқады. Алайда, уақыт өте келе олар бір-бірімен және ересек арыстандармен де ойнай бастайды. Арыстан қаншығы басқа қаншықтардың күшіктеріне қарағанда өз күшіктеріне өте шыдамды болады. Еркек арыстан күшіктерге түрлі көзқараста болуы мүмкін, олармен кейде ойнап, кейде маңына да жолатпайды.

Арыстан қаншығында лактация 6-7 айға созылады. Еркек арыстанда жыныстық жетілу мерзімі 3 жыл, ал 4-5 жыл болған кезде топтағы басқа еркек арыстанды ығыстыра алады. Арыстандар 10-15 жасында әлсірейді. Бірақ, көбісі бұл жасқа дейін өмір сүрмейді. Еркек арыстандар басқа топты қайта басып ала алмайды. Көп жағдайларда, қаншық арыстан өз күшіктерін басқа арыстандардан қорғайды.

Кеңінен таралған пікірге қарамастан, топтан қаншық арыстандар да қуылуы мүмкін. Топ тым үлкен болғанда, жас қаншық арыстандар өз аймағынан кетуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, билікті басқа арыстан алғанда жыныстық жағынан жетілмеген ұрғашы арыстан қуылады. Көшпелі арыстан үшін әрі қарай өмір сүру өте қиын. Кейде көшпелі арыстан қаншықтары бір-бірімен қызтекелік қарым-қатынаста болуы мүмкін.

Табиғи жаулары, аурулар және паразиттер

Өздерінің көлемі және күшінің арқасында ересек арыстандардың табиғи жаулары жоқ. Алайда, арыстандар басқа арыстандардың құрбаны болуы мүмкін және бұл жағдай өте көп кездеседі. Екі топ кездескеде арыстандар бір-біріне ауыр жарақат жасайды. Ауру, ересек арыстандар және олардың күшіктері басқа жыртқыштардың құрбаны болу мүмкіндігі жоғары. Сондай-ақ, арыстандар аң аулау кезінде мерт болуы да мүмкін.

Арыстандар паразиттерден көп зардап шегеді. Кенелер арыстанның тісі және табаны жетпейтін, құлақ, мойын, шап секілді терісі жұқа жерлерде орналасады. Арыстандар құрттардан зардап шегеді. Олардың басым бөлігі Taenia ленталы құрттары. Құртпен ауыру антилопа етімен қоректенгенде болады. 1962 жылы, Нгоронгоро кратерінде арыстандарды “Stomoxys calcitrans” атты шыбын шағып, олардың саны 70-тен 15-ке дейін азайғаны тіркелген.

Осымен қатар арыстан ит обасы мен мысық вирусын жергілікті жануарлардан жұқтыруы мұмкін. 1994 жылы Серенгетидегі ауру өршуінен арыстандарда тырыспа сияқты неврологиялық симптом кездесті. Өршу кезінде энцефалит және пневмониядан бірнеше арыстан қырылды. АҚТҚ-ға ұқсас мысық имуннотапшылық вирусынан Азия мен Намибия арыстандары зардап шегеді.

Арыстан әдебиет және кино саласында

Арыстан бейнесін кинематографияда кездестіруге болады. Ақырып тұрған арыстан американдық кино түсіру және кино өнімдерін жалға берумен айналысатын «Metro Goldwyn Mayer» серіктестігінің ресми логотипі. Логотипте арыстан бейнесін қолдануды суретші Ховард Дитц ұсынған. Эмблемада бейнеленген арыстан Колумбия университетінің спорт коммандасының бойтұмарынан алынған. Осы уақытқа дейін «Metro Goldwyn Mayer» серіктестігінің логотипі үшін бес арыстан суретке түсірілген.

Сондай-ақ, арыстан бейнесі Венециялық кинофестивальдің басты сыйы ретінде Алтын және Күміс арыстан мүсініне берілген. Арыстан – балалардың анимациялық қойылымдарының танымал бейнесі. Олардың бірі Дисней студиясының «Король Лев» атты мультипликациялық фильмі және одан кейін артына жылдар салып шыққан екінші және үшінші бөлімдері. Антропоморфты арыстан жапон-американдық «Вокруг света с Вилли Фогом» және 1983 жылы Жюль Верн романы негізінде түсірілген «Вокруг света за 80 дней» мультсериалында басты кейіпкер болып табылады. Бұған қоса антроморфты арыстан 1973 жылғы Дисней студиясының «Робин Гуд» атты анимациялық фильмінде Джон ханзада кейіпінде суреттелген.

Бонифация атты цирк арыстаны және оның Африкаға демалысы туралы «Каникулы Бонифация» атты кеңестік мультипликациялық фильмінде баяндалған. (1965 жыл, режиссёр Фёдор Хитрук). Осы мультиплекациялық фильм Чехия жазушысы Милош Мацоурек ертегісі негізінде тусірілген. Алекс атты арыстан «DreamWorks Pictures» студиясының «Мадагаскар», «Мадагаскар 2» және «Мадагаскар 3» мультипликациялық фильмдерінде басты рольде болып табылады. Арыстан және оның күшігі «Большое путешествие» атты мультиплекациялық фильмнің басты кейіпкерлері. Және де арыстанның күшігі «Как Львёнок и Черепаха пели песню» анимациялық фильмінің басты кейіпкері болып табылады.

1996 жылы Стивен Хопкинспен түсірілген «Призрак и Тьма» (ағл. The Ghost and the Darkness) атты тарихи-шытырман оқиғалы фильмінде 1898 жылы Цаво өзені маңындағы темір жол құрылысына кедергі келтірген адам жегіш арыстандар туралы шынайы оқиға суреттелген. Бұл фильмді түсіру барысында темір жол құрылысы басында болған және осы оқиғаларды көрген Джон Генри Паттерсон қолбасшының кітабынан алынған жәйіттер бейнеленеді.

Джой Адамсон — табиғаттанушы, жазушы, жануарлар әлемін қорғаушы арыстандар туралы өзінің «Рождённая свободной», «Живущая свободной», «Свободная навсегда» атты кітаптарымен белгілі. Бұл кітаптар 1966 – 1972 жылдар аралығында жарық көрген.

Арыстан туралы жазушылар да қарап қалған емес. Ойдан шығарылған Аслан атты арыстан «Нарния күнтізбесі» кітабы және осы кітап негізінде түсірілген фильмнің басты кейіпкері болып табылады. Мұнда, арыстан Нарния әлемінің жасаушысы, апат кезінде көмектесетін Ұлы арыстан ретінде суреттелген. Сондай-ақ, арыстан Конан және Аквилон патшасының символы болып табылады. Бұрын Конан қарақшы болған кезінде, оны Амра деп атаған. Бұл Р.И.Ховардтың аудармасы бойынша «арыстан» дегенді білдіреді екен.

Батыл арыстан Сиқыр елі және Зүбаржат қаласы атты ертегінің басты кейіпкерлерінің бірі болып табылады (авторы Александр Волков, құрылтайшысы Лаймен Фрэнк Баум).

Джой Адамсон — табиғаттанушы, жазушы, жануарлар әлемін қорғаушы, арыстан туралы өзінің «Рождённая свободной», «Живущая свободной», «Свободная навсегда» атты кітаптарымен белгілі. Бұл кітаптар 1966 – 1972 жылдар аралығында жарық көрген.

Қазіргі заманғы мәдениетте

Арыстандар - спорт түрлерінің танымал бойтұмарлары болып табылады. Арыстан 1966 және 2006 жылдары футболдан Әлем Чемпионатының бойтұмары ретінде бейнеленді.

Арыстан - көптеген ұйымдар мен заң фирмаларының эмблемаларының танымал бейнесі. Геральдикалық арыстан Француз автокөлік компаниясы «Peugeot» және Австралиялық «Holden» автокөліктерінің эмблемасы болып табылады.

Арыстан мен Күн бейнесі Иранның ресми эмблемасы болып саналады. Бұл бейне 1846 – 1979 жылдары Иранның ұлттық туында бейнеленді. Алдыңғы табанында семсерді көтеріп ұстаған арыстан Шри-Ланканың туында және елтаңбасында орын тапқан. Неміс автокөлік компаниясы «MAN» логотипінде де арыстан бейнеленген.