Атапасклер
Атапасклер (өз атауы — дене, на-дене — адамдар) — Солтүстік Америкадағы үндіс халықтарының тобы. АҚШ тағы саны 422 мың адам. (оның ішінде Аляскада – 19 мың адам, Калифорния мен Орегонда – 8 мың адам 2000, санақ), оның ішінде таза Атапасклер – 346 мың адам; Канадада әртүрлі бағалаулар бойынша 24 мыңнан 45 мың адамға дейін.[1]
| Атапаск | |
| дене, на-дене | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
346 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
дәстүрлі нанымдар, католицизм |
Тілі
өңдеуОлар атабаск тілдерінде сөйлейді. Тілдері үш топқа бөлінеді: Солтүстік (атена, карриер, чилкотин, чипевайян, хан, ингалик, кокон, кучин, сарси, тахтлан, танаина, танана), Тынық мұхиты (хупа, като, маттоле) және апаче.[2]
Атапасклер сөйлейтін бір тілді бөліп көрсету мүмкін емес. Олардың қоныстануы мен басқа халықтармен қарым-қатынасының ауқымына байланысты әртүрлі топтардың тілдік ерекшеліктері айтарлықтай ерекшеленеді. Қазіргі лингвистер жүзге жуық үндіс тілін санайды, олардың жартысын атабаскалар сөйлейді.[3]
Діні
өңдеуКейбір атапасклер католицизм мен протестантизмді ұстанады, ал басқалары дәстүрлі нанымдарды сақтайды.[4]
Атапасклердің шығу тегі
өңдеуАлыстағы өткенге көз жүгіртсек, Солтүстік-Шығыс Азиядан Америкаға қоныс аударудың бірнеше толқыны болғанын көре аламыз. Олар Беринг мойнағынан өтіп, жаңа жерлерді алып, жергілікті тайпалармен араласып кетті. Атапасклердің ата-бабалары осы қоныстанушылар болды. Ғалымдар үндіс халқының ата-бабалары көші-қонның соңғы толқынына жатады деп есептейді. Жаңа жерлерді қоныстандыру процесі шамамен біздің дәуірімізге дейінгі 5-4 мыңжылдықтарда болды.
Халықтар жаңа аумақтарды зерттей келе, олар өзгерді, жергілікті мәдениеттің ерекшеліктерін алды және тайпалық топтардың бірігуін құрады. Нәтижесінде атабаскандардың үш негізгі тобы құрылды: солтүстік, оңтүстік және тынық мұхит тұрғындары. Бірінші топқа субарктикалық типтегі үндістер жатады. Бұл чипевян, тацанотин және басқа тайпалар.
Этностың мұндай ауқымды құрамы оның тұрғылықты жерінде де көрініс тапты. Ол айтарлықтай жер аумағын қамтиды. Атапасклер Аляскадан Мексикаға дейінгі кеңістіктің жекелеген аймақтарын мекендейді.[5]
Кәсібі
өңдеуСолтүстік атапасклердің негізгі кәсібі - ірі тайга жануарларын және басқа да аң түрлерін аулау, Аляскада лосось балығын аулау. Тынық мұхитындағы халықтардың кәсібіне жинау, балық аулау және аң аулау жатады. Жағалаудағылар теңіз жануарларын аулайды, ұлулар мен шағалалардың жұмыртқаларын жинайды. Апачилер мен Навахолар оңтүстік халықтарының мәдениетін, егіншілікті және бизон аулауды қабылдады, бірақ өздерінің төл мәдениетінің ерекшеліктерін сақтап қалды.[6]
Тұрмыс салты
өңдеуАтапасклер қоғамның өте қарапайым әлеуметтік бөліністері болды. Олар жылдың көп уақытын көрші отбасылардың шағын топтарының ортасында өткізді. Олардың арасындағы ұқсастық олардың матриархат принциптерін ұстануында болды және туыстары бір отбасы мүшелерінің барлық міндеттемелерін сақтай отырып, тығыз қарым-қатынаста болды. Отбасы мүшесі жұбайын жақын туыстарының арасынан емес, басқа тайпадан табуы керек.
Бірнеше тайпалар бірігіп аң аулады. Барлығы бірге аң аулағанына қарамастан, үндіс ерлері аңшылықта көшбасшы болу құқығы үшін бір-бірімен жарысты, соның негізінде олар тайпа көсемдерінің бірі бола алды. Сондай-ақ тайпааралық қақтығыстарда өзін батыл көрсеткен жауынгер үндіс тайпасының басшысы бола алды. Ал егер бір күні көсемнің жолы болмай қалса, ол бұдан былай тайпадағы көшбасшылыққа ие бола алмады. Атапасклерде діни рәсімдерді орындайтын және үнділерді басқа дүниелік күштер әлемімен байланыстыруға жауапты тайпалардың арнайы мүшелері болды. Бұл адамдарды шаман деп атаған.[7]
Барлық атапасклер өз үйлерін ағаштан және сырықтардан отбасынан басқа үй жануарлары мен құстарды орналастыра алатындай етіп салған. Атапаск тұрғын үйлері -ағаш бұтақтарымен жабылған жартылай жер үйлер. Тұратын жеріне байланысты үндістер тұрғын үй салу үшін әртүрлі материалдарды пайдаланды. Далалықтар үйлері терімен жабылған үйшікке ұқсас, ал орман тұрғындары сыртқы жабын ретінде шымтезек пен шырша бұтақтарын пайдаланды.
Үнді киімдері мен аяқ киімдерінің негізгі материалы былғары болып табылады. Одан көйлектер мен шалбарлар тігілді. Көбіне олар мокасиндерге қосылады. Киімде қауырсын әшекейлері мен металл амулет түрінде қосымша бөлшектер пайдаланылды. Айырықша ерекшелігі - арнайы былғары жамылғы шапан. Оның жасалуы және безендірілуі бойынша үндістер бір-бірінің белгілі бір тайпаға немесе топқа жататындығын ажыратады.[8][9]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/1837030
- ↑ народы мира / Атапаски http://www.etnolog.ru/people.php?id=ATAP
- ↑ Атабаски — кто такие? https://webunions.ru/56410-atabaski-kto-takie/
- ↑ Атабаски https://kartaslov.ru/%D0%BA%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0-%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B9/%D0%90%D1%82%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B8?ysclid=lpfo5dlgd924794221
- ↑ Атабаски – пёстрый мир индейцев Северной Америки https://musaget.ru/atabaski-pyostryy-mir-indeytsev-severnoy-ameriki/?ysclid=lpfoh8g8qo387696545
- ↑ Атаба́ски https://www.vdvanr.ru/5c6b653b/%D0%90%D1%82%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%81%D0%BA%D0%B8(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Атабаски http://daold.ru/articles978-1.html
- ↑ Атабаски - кто такие? https://dzen.ru/a/X3sIkpUsOzcOpCdy
- ↑ Коренные жители Аляски https://web-atlas.ru/index.php/north-america/1420-alaska