Атырау облысының ауыл шаруашылығы
Облыстың ауыл шаруашылығы жерлерінің көлемі 9,8 мг- гектарды құрайды, соның ішінде жайылымдық жерлер 9,7 млн. гектар, шабындық - 132,5 мың гектар, егістік жер - 1800 гектар. Облыстың ауыл- шаруашылығы мал өсіруге, әсіресе қой және ірі қара, жылқы, түйе өсіруге маманданған. [1]
Егін шаруашылығы өнімдері өңдеу
Облыстың аумағы шөл аймағында орналасқан. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге облыстың солтүстігіндегі өзен маңы-жайылмалық аймағының болмашы бөлігі (Индер, Махамбет аудандары) мен Атырау қаласының маңынан басқа жерлердегі топырақтың өнімділігі аз.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру жөніндегі бағдарламаға сәйкес ауыл шаруашылығында түбегейлі экономикалық реформа жүзеге асырылды. Осыған сәйкес қазіргі кезеңде облыстық ауыл шаруашылығы саласында жеке меншікке негізделген 1747 шаруа қожалықтары, 28 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары құрылды. Қазір ауыл шаруашылығы өндіріс көлемінің 95% жеке меншік иелігінде.
Ауыл шаруашылығы өндірушілерін көктемгі-далалық және жинау жұмыстарын тауарлық несиелендіруге, жанар-жағар май материалдарының құнын арзандатуға қатысты, ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға мемлекеттің қолдау көрсетуі ауыл шаруашылығы өнірушілерін егін алаңын жыл сайынғы өсімімен қамтасыз етеді.
Облыс тұрғындарының жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерімен қамтамасыз етілуі төменгі деңгейде болып келеді. Әр тұтынушы нормасы бойынша проценттік көрсеткіш төмендегідей: ет өнімдері 56,7 %, сүт өнімдері 20,7 %, картоп 30,4% көкөніс - бақша өнімдері 54,3%. Тамақ тауарларының бірнеше түрлері Ресей мен , көршілес оңтүстік аймақтардан әкелінеді.
Топырақ құнарлығының төмен болуына байланысты өңір жер өңдеудің қауіптілігі жоғары аумақта орналасқан, оған қоса ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерінің сумен қамтылуына етілуіне орай ағын су деңгейіне тәуелділігінен, гидротехникалық ғимараттар мен су сору қондырғыларының жоғары тозу дәрежесінен, мал азығы өндірісі өзіндік құнының жоғары болуы, суландыру жүйесінің болмауынан мал азығы дақылдарын өсіруге мүмкіндік жоқ, картоп, көкөністерді өсіру негізінен тұрғындардың үй шаруашылығында ғана шоғырланған, бұның бәрі өндірістің тиімділігі мен өнімнің тауарлығын төмендетеді, көкөніс, картоп, және жемістерді сақтау үшін қазіргі заманға техникамен жабдықталған қоймалар жоқ, оларды дайындау және қайта өңдеу жүйесі реттелмеген.
Соңғы жылдары облыста ашық және жабық жерлерде ауыл шаруашылығы дақылдарын тамшылы суару технологиясы кең таралып келеді. Қазіргі таңда өңірдің «Атырауагроөнімдері», «Райхан», «Сабуров», «Жұмағалиев», «Рахатов», «Сандуғаш» сияқты ірі шаруашылықтарның 250 га жерінде ашық және жабық жерлерде тамшылатып суару технологиясы бойынша ауыл шаруашылығы дақылдары өсірілуде.
Жайылым қоры өңдеу
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығына арналған алқаптарда қайтымсыз экологиялық өзгерістер айқын болып отыр, соның ішінде жерлердің тозу үрдістерінің күшеюі. Облыстың ауыл шаруашылығы алқаптарының тозуына себеп болып отырған негізгі антропогендік фактор деп, әсіресе ірі елді мекендерге жақын маңдарда жайылымдарға мал жаюды көрсетуге болады, бұл жерлердің бұзылуына –дигрессияға алып келеді.
Жалпы өңір орташа және қатты тапталған жайылым алаңдарының жоғары мәнділігімен сипатталатынын атап айту керек. Жерлердің тозуы Құрманғазы, Махамбет және Қызылқоға аудандарында аса айқын байқалады. Бүгінгі күні ауыл шаруашылығына арналған жерлер 1945,7 мың.га немесе облыс аумағынан 16,4%-ды құрайды.
Облыстың ауыл шаруашылығы алқаптарын сапалық бағалауына сәйкес жалпы ауданынан 38% алқабы сор топырақты жерлерге, 34% желден бүлінген, 19% тұзды тек 6% теріс белгілерге ұшырамаған жерлер болып табылады.
Жайылма және атырау табиғи кешендерінің тозу проблемасы ерекше назар аударуды қажет етеді. Айта кететін жайт, Жайық өзенінің саласы мен жайылмасында облыстың пішен шабындығының құнды алқаптары болып табылатын алқап жүйесінің 132,6 мың.га ұшырайтын кебу үрдісі байқалады.
Осылайша, түрлі табиғи үрдістер салдарынан соңғы онжылдықта гидроморфты ланшафттардың аудандары айтарлықтай азайған. Жеке алғанда облыстағы шөп шабындықтары 3 есе азайып, қамыс-құрақ шабындықтары 14 есе азайған. Жалпы облыс бойынша ауыл шаруашылығы алқаптары мен олардың жемшөп қорының өнімділігінің төмендеуі байқалады.
Облыстың шаруашылықтары мал азығы дақылдары алаңының үлесін көбейту бойынша жұмыстар жүргізілуде, соның арқасында жыл сайынғы мал азығы тапшылығының 1/3-ін жабуға болады, бұл облыстың ірі мал азығына деген қажеттіктің 25-30%-ын құрайды
Мал шаруашылығы өнімдері өңдеу
Қорытынды деректер бойынша 2010 жылдың 1 қаңтарына 2009 жылдың осындай мерзімімен салыстырғанда облыстың барлық шаруашылық санаттарында ірі мүйізді мал басы санының өсімі 3,4%-ға жетіп, 178,2 мыңды құрады, соның ішінде сиыр 2,1%-ға, 78,9 мың басты құрады, қой мен ешкі 3,4%-ға (600,1 мың бас), жылқы 4,4%- ға (44,3 мың ас) түйе 3,4%-ға (31,0 мың бас), құс 2,6% (56,5 мың). Сондай –ақ, мал шаруашылығының негізгі түрлері тірі салмақта еттің 2,9%-ға, сүт 2,4%, жұмыртқа 1,9%, жыл қорытындысы бойынша облыстың барлық шаруашылық санаттарымен союға сатылған мал мен құс (тірі салмақта) – 46,5 тонна, сүт – 54,0 мың тонна, жұмыртқалар – 1900,0 дана.
Соңғы жылдардың ішінде мал басы санының өсуі мен өсімі қамтамасыз етіліп отыр. Мал шаруашылығына мемлекеттік қолдау көлемдері де артып келеді.
Облыстың асыл тұқымды мал базасы 17 асыл тұқымды мал шаруашығымен танылды, оның ішінде Жылыой ауданында қой және түйе өсіру бойынша 1 шаруашылық, Индер ауданында қой өсіру бойынша 3 шаруашылық, Исатай ауданында 2, оның ішінде 1-еуі қой мен жылқы өсіру бойынша, 1-еуі тек жылқы өсіруі бойынша шаруашылық, Қызылқоға ауданында қой өсіру бойынша 4 шаруашылық, Құрманғазы ауданында 6, оның ішінде 4-еуі қой өсіру бойынша, 1 қой мен түйе өсіру бойынша және 1 жылқы өсіруі бойынша шаруашылық, Махамбет ауданында сиыр мен түйе өсіру бойынша 1шаруашылық. 2009 жылы жоғарыда аталған асыл тұқымды мал шаруашығына 2-еуі қосылып, Қызылқоға ауданында орналасқан асыл тұқымды жылқы малын өсірумен айналысатын «Шадияр» ШҚ және асыл тұқымды қой өсіру бойынша «Достан-Ата» ШҚ асыл тұқымды мал шаруашылығы мәртебесін алып 19-ды құрады.
Өңір түйе малын өсіруге өте қолайлы болып табылады. Облыс түйе малын өсіру бойынша Республикада Маңғыстау облысынан кейінгі екінші орынды алып отыр, мұнда 35,5 мың бастан артық түйе малы шоғырланған, бұл жалпы мал бас санының 1/3-ін құрайды, көп бөлігі жеке аулаларда ұсталады.
Облыстың асыл тұқымды түйе малын өсіретін шаруашылықтары Махамбет ауданы «Первомайский» ЖШС, Құрманғазы ауданы «Құрманғазы» ӨК және Жылыой ауданы «Жаңа Таң» ЖШС.
Түйелер тұқымының құрамында бактериандар (қос өркешті) түрі басым. Түйе мал шаруашылығының өнімін (шұбат) шығарумен «Первомайский» ЖШС айналысады, содан соң аудан мен қаладағы кәсіпорынның арнайы дүкендерінде сатылады. Бұдан басқа Жылыой ауданындағы «Достан-Ата» ШҚ мен «Қуан» ЖШС шұбатты Израйл елінен «КазАгроФинанс» АҚ арқылы лизингке сатып алынған жабдықта пластикалық бөтелкелерге құю әдісімен сатады.
Болашақта профессор С.Сағындықова мен академик М. Шигаеваның патенттік құқығы бар шұбат ашыту үшін микроағзаларды лиофилизациялауды (кептіруді) енгізу және тарату жөніндегі «Софмайя» инновациялық жобасын іске асыру жоспарлануда.
Соңғы жылдары Республикада еділбай, қылшық жүнді қазақи қой басын көбейту беталысы бар. Аталған қой тұқымын өсіру бойынша ірі ауыл шаруашылығы құрамалары «Құрманғазы», «Ақжонас», «Мақаш», «Сүйіндік» асыл тұқымды мал зауыттары және «Нурет» асыл тұқымды мал шаруашылығы болып табылады, олардың эксперименталды отарларында енесінен айыру кезінде қозылардың жеке бастары 45-48 кг дейін жетеді, 1,5 жаста сәйкесінше 65-70; 50-55 кг; ал ересек тұқымдық қошқарлар тірі салмағы 100-110 кг, аналықтар 65-75 кг болады.
Қазіргі таңда 7 асыл тұқымды мал шаруашылығы («Сағыз», «Есбол» ЖШС, «Жарсуат», «Жаңатаң», «Жасқайрат», «Жігер», «Тасшағыл» асыл тұқымды мал шаруашылықтары) жаңа типтер мен желілерді жасау және одан әрі жетілдіру бойынша жұмыстарды жүргізуде.
Қайта өңдеуші кәсіпорындардың болмауы қойдың, соның ішінде қаракөл қойының жүні мен терісін дайындау мен өткізуде қиындық туғызып отыр, бұл сәйкесіше оған сұраныс пен сатып алушылық өтемділігін төмендетеді. Осыған орай қаракөл қой басы санының азаю беталысы байқалады. Алайда ғылыми ұйымдармен тірі масса мен тез жетілуді арттыруға бағытталған гендік қорды сақтау және жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Асыл тұқымды мал шаруашылығының үлесін арттыру бір тәсілі қолдан ұрықтандыру. Облыста 33 пункт жұмыс жасайды.
Сүрлем, пішендеме сияқты маңызды мал азығын дайындау жүргізілмейді. Мал негізінен сабан, пішен және концентраттармен қоректенеді, бұл олардың сүтті малдың өнімділігін арттырмайды. Аталған мәселе фермерлік шаруашылықтар үшін өзекті болып тұр.
Азық-түлік өнімін өндіру өңдеу
Облыста бұрын сүт пен сүт өнімдерінің негізгі көлемін шығарған жұмыс барысында негізгі шикізат өнімі ретінде ұнтақ сүтті пайдаланған Атырау қаласындағы «Атырау-Дәм» сүт қайта өңдеу зауыты ЖШС есепке алмасақ, қазіргі таңда кәсіпорын қызметін тоқтатқан, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру бойынша ірі кәсіпорындар жоқ.
Жалпы облыс бойынша 16 дайындау пункті жұмыс жасайды, оның ішінде ет сатып алу бойынша 6, егін шаруашылығы өнімін сатып алу бойынша 2, тері шикізаты мен жүнді сатып алу бойынша 6, сүт сатып алу бойынша 2 және қолдан ұрықтандыру бойынша 33 пункт. Балық кәсіпшілігімен айналысатын шаруашылық құрылымдарының саны 29, оның ішінде Атырау қаласының селолық округтерінде 14, Құрманғазы ауданында 15.
Бүгінгі күні облыста 40 қайта өңдеу цехы жұмыс жасайды, оның ішінде жалпы қуаттылығы тәулігіне 7,5 мың.тн мал шаруашылығы өнімін қайта өңдеу бойынша 8, қуаттылығы шамамен 4,0 мың.тн 4 егін шаруашылығы өнімінің цехы, қуаттылығы 0,4 мың.тн 28 балық өнімінің цехы. Жүн мен тері шикізатын өнеркәсіптік қайта өңдеу облыста жүргізілмейді. Жалпы алғанда қайта өңдеу зауыттары көпшілігі 60-70%-ға жұмыспен қамтылған.
Облыс тұрғындарының тұтыну стандарттарына сәйкес азық-түлік өнімдерін тұтынуын талдау ет, көкөніс, бақша дақылдарын тұтыну деңгейінде, ал балық бойынша шекті мәннен жоғары, картоп, жеміс, жидек, сүт және жұмыртқа шығару бойынша нақты тұтыну стандарттарынан төмен екендігін көрсетті.
Ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу үлесі болмашы ғана, ет, сүт, көкөністің негізгі көлемі қайта өңделмеген күйде сатылады. [2]
Облыста «Ақбидай» АҚ, «Атырау нан» АҚ, «Заман-нан» ЖШС нан өнімдерін: ұн, тоқаш, макарон, кондитерлік өнімдер шығару және мал жемін дайындаумен айналысады. «Атырау сүт комбинаты» АҚ 1993 жылы құрылған. Негізгі кәсібі - сүт өнімдері мен балмұздақ шығару. «Атырау сырасы» АҚ, негізгі өнімдері: минералды су, квас, лимонад, сыра сусындары.