Уикипедия

Аустриялықтар

Аустриялықтар (нем. Österreicher) — ұлт, Аустрияның негізгі халқы. Жалпы саны 7,8 млн. (1995). Шетелдерде де (Италияда, АҚШ-та, т.б.) тұрады. Халықтың 62%-і қалаларда тұрады.

Аустриялықтар
Бүкіл халықтың саны

8,5 млн

Ең көп таралған аймақтар
 Аустрия

7,5 млн

 АҚШ

730 000

 Канада

198 000

 Германия

180 000

 Швейцария

80 000

Тілдері

неміс тілі

Діні

католицизм, протестантизм

Этникалық топтары

немістер

Автоэтнонимі

өңдеу

Өз атауы - Österreicher (остеррайхер). Остеррайхер Шығыс мемлекеті деген мағынаға ие.[1]

Нәсілі

өңдеу

Олар үлкен европеоид нәсілінің орталық еуропалық тобына жатады.

Тілі

өңдеу

Австриядағы ресми тіл – неміс тілі. Ауызекі және әдеби неміс тілін бавариялық диалектімен араластырды, ол аустриялықтарға дыбыстық жағынан жақынырақ. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Елде аймақтық тілдік айырмашылықтар да бар. Тироль мен Венада австро-бавариялық диалекті, Каринтияда - словен тілі, Бургенландта - венгр және грищад-хорват тілі қолданылады.[2]

Діні

өңдеу

Аустриялықтардың көпшілігі католиктік христиан дінін ұстанады. Елдегі басым діннің тарихы 16-17 ғасырларда, Габсбургтер әулеті кезінде екі негізгі христиан қауымы – католиктер мен протестанттар арасында күрделі қақтығыс болған кезден басталады. Габсбургтер католицизмнің жақтастары болғандықтан, бұл оның Аустрияның негізгі дініне айналуына ықпал етті.

1991 жылғы халық санағы Аустрия халқының 77,9% Рим-католик шіркеуінің ізбасарлары екенін көрсетті, бұл 1971 жылғы 82,7%. 2001 жылға қарай римдік-католиктердің саны ел халқының жалпы санының 73,6%, ал 2005 жылы 68,5% дейін төмендеді. 2005 жылғы сауалнамаға сәйкес, елдегі екінші үлкен діни қауымдастықтың өкілі лютерандар - 4,7%, мұсылмандар - 4,2%. Аустриялықтардың 17%-дан астамы өздерін атеист деп санайды, ал қалған 5,5%-ы басқа дінге сенушілер.[3]

Энтогенезі

өңдеу

Аустриялық халық славяндармен араласқан герман тайпаларынан (алемандықтар, баварлар, сюевтер) және ертерек романизацияланған халықтар – кельттер, реттер, иллирлардан тараған. Шетелдіктер кейде аустриялықтар мен немістерді шатастырады, бір халық деп ойлайды. Дегенмен, аустриялықтар өздерін немістер деп санамайды. Шын мәнінде, аустриялықтар орта ғасырлардың басында Рим империясының иеліктерінің шығыс шекарасында болған немістерден құрылды. Басқа немістерден айырмашылығы, олар славяндармен, түріктермен, венгрлермен соғысып, шығысқа қарай кеңейді. Осының бәрі аустриялықтардың Габсбургтер әулетінің туы астында Шығыс рейхін (мемлекет, империя) құруына әкелді.[4]

Тарихы

өңдеу

Тарихи даму ерекшеліктерінің арқасында немістермен тілде туысқан австриялықтар ерекше ұлт болып дамыды. Тарихи фактілер, әсіресе Германияда, Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін кең тараған және австриялық ұлттың өмір сүруін және оның тәуелсіз тарихы мен мәдениетін жоққа шығарған әртүрлі пангермандық «теорияларды» жоққа шығарады.
Аустриялықтардың этникалық тарихы өте күрделі. Аустрия жерінің алғашқы халқы иллириялықтардан, кельттерден және Тироль мен Форарльбергте өмір сүрген реттерден тұратын. Римдік жаулап алу (шамамен біздің дәуіріміздің басында) бұл жергілікті тайпалардың романизациясына айналуына әкелді.

Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында Аустрия территориялары арқылы қоныс аударған аустриялықтардың этногенезіне әртүрлі тайпалар қатысты – кимбрилер, маркомандар, готтар, ғұндар, лангобардтар, аварлар, т.б. 6 ғасырда қазіргі Аустрияның шығыс және оңтүстік-шығыс жерлерін славяндар, ал солтүстік-батыс жерлерін немістер, негізінен бавариялықтар мекендей бастады. Кейін славяндармен араласқан бұл герман тайпалары Аустрия халқының этникалық негізін құрады. Аустрияның Дунай бассейні мен Апеннин түбегінің басқа елдерімен ерте тарихи, мәдени және экономикалық байланыстары аустриялықтардың этникалық тарихы үшін үлкен маңызға ие болды. Аустрия мемлекетінің этникалық әртүрлілігі аустриялықтардың мәдениетінде көрініс тапты. Бұл мемлекеттің аясында 19 ғасырдың аяғында аяқталған аустриялық ұлттың қалыптасу процесі жүрді. Аустрия империясының басқа халықтарының арасында австриялықтар үстем жағдайға ие болды.

1914-1918 жылдардағы бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін ұлттық Аустрия мемлекеті құрылды.[5]

Кәсібі

өңдеу

Дәстүрлі кәсібі – мал шаруашылығы, негізінен, ірі қара мал өсіру және егіншілік. Австриялықтардың жартысынан көбі қалаларда тұрады, көпшілігі өнеркәсіпте жұмыс істейді. Екі аймаққа – урбанизацияланған Дунай ойпаты мен Альпі және олардың етегіне бөлінуі (негізгі кәсібі – альпілік мал шаруашылығы, ірі және ұсақ мал шаруашылығы) – материалдық мәдениетте де көрініс табады. Бұрын аустриялықтар қолөнер мен сәндік-қолданбалы өнерде ағаш пен металды өңдеп, тоқыма, шілтер тоқып, керамика жасап, кесте тігіп, шыны бояған.

Тұрмыс салты

өңдеу

Туыстық жүйе ағылшын типінде. Аустриялықтар ауыл қауымының қалдықтарын сақтап қалды: кейбір жерлерде альпілік жайылымдар мен ормандардың бір бөлігі қоғамдық меншік болып табылады. Көптеген қоғамдық істер алқалы түрде шешіледі. Ауылдарда жастар одақтары сақталған.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Жазық жерлердегі елді мекендер - көше бойымен немесе шоғырланып орналасқан көп аулалы ауылдар. Таудағы хуторлар шоғырланып орналасқан шағын ауылдардан тұрады. Жоғарғы және Төменгі Аустрияда германдық типтегі үй түрі жиі кездеседі. Тироль және басқа да биік таулы аймақтарда Альпі типіндегі үйлер тән - бір жалпақ шатырдың астындағы тұрғын және коммуналдық бөлмелерді біріктіретін тас (сирек бөрене) екі қабатты ғимарат. Көбінесе төменгі қабат тастан, жоғарғы қабат ағаштан салынған. Төменгі қабатта ауыз үй, ас үй, қонақ бөлмелері, жоғарғы қабатта қосалқы бөлмелер орналасқан. Кейде екінші қабатта қонақ бөлмелері де бар. Екінші қабаттың қабырғаларының айналасында оюлармен безендірілген ағаш қоршаулары бар ашық галерея бар.

Форарльбергте германдық үлгідегі үйлерге жақын алемандық типтегі үйлер кең таралған, онда барлық коммуналдық және тұрғын үйлер бір шатырдың астында орналасқан. Негізгі құрылыс материалы - ағаш. Көрші Мажарстанмен шекаралас аудандарында үйлер бір қабатты, төбесі сабанмен жабылып, қабырғалары балшықпен сыланған.

Қазіргі Аустриялықтар еуропалықтар үшін стандартты болып табылатын көпқабатты үйлер мен жеке үйлерде тұрады.[6]

Дәстүрлі киімдері. Дәстүрлі киімдері әр жерінде әртүрлі. Аустриядағы дәстүрлі ерлер пенжегі көгілдір, қоңыр немесе сұр түстерде жасалуы мүмкін. Ол трахт деп аталады. Ол қойшылар мен аңшылар үшін арнайы жасалған. Қазіргі уақытта мұндай костюм көбінесе альпілік смокинг деп аталады. Қысқа былғары шалбар, ақ жейде, жилет, күрте, қауырсын тағылған қалпақ киеді.

Аустриядағы әйелдер костюмдерінің екі түрі бар: дирндл және лейбкиттель. Біріншісіне блузка, кең белдемше және алжапқыш кіреді. Оны әйелдер үйді тазалау үшін киген. Екінші костюм мерекелерге арналған және белдіктері бар корсаждан, сондай-ақ кең белдемшелерден тұрады. Түстер әртүрлі, қызғылттан қанық көкке дейін. Солтүстік аудандардағы шаруа әйелдер иығы мен кеудесінің жоғарғы жағын жапқан қысқа кеудеше киеді.[7]

Дәстүрлі тағамдары. Көптеген көрші мәдениеттердің ықпалына қарамастан, аустриялық асхананың өзіндік және ерекшеліктері бар. Австриялық асханада ащы дәмдеуіштер мен татымды қоспалар іс жүзінде қолданылмайды. Оның орнына тұрғындар бейтарап дәмдеуіштерді көбірек қолданады: зире, розмарин, мускат жаңғағы т.б. Зімбір де танымал, тамырлар мен көктер пайдалы тағамдар арасында кеңінен қолданылады. Ақжелкен, шпинат және пияз көптеген ұлттық дәмді тағамдарға қосылады. Мұнда нанға үлкен құрметпен қарайды, оның көптеген сорттары өнеркәсіптік және шағын жеке наубайханаларда жасалады.

Жергілікті халықтың диетасының негізі картоппен немесе салатпен ұсынылатын ет өнімдері болып табылады. Олар көбінесе ірімшік, шұжықтармен толтырылған тоқаштарды қамтиды. Таңғы ас жеңіл және сары май немесе джем қосылған кофе мен наннан тұрады.[8]

Фольклоры. Австриялықтар өздерінің фольклоры мен ұлттық дәстүрлеріне ұқыпты қарайды. Мәдениеттің байлығы мен алуан түрлілігі бұл елдің өткен көпұлтты құрамымен, әртүрлі халықтардың: немістердің, чехтердің, венгрлердің, хорваттардың және т.б. мәдениеттерінің әсерімен түсіндіріледі. Провинциялық қалалардың тұрғындары ғана емес, сонымен қатар Вена тұрғындары да халықтық дәстүрлер мен фольклорды бағалайды. Мұнда олар ұлттық киімге сүйіспеншілікпен және құрметпен қарайды.

Аустрияның музыкалық фольклоры да алуан түрлі. Туған жердің, биік таулар мен жасыл алқаптардың сұлулығын асқақтататын Тироль әндері әлемге әйгілі болды. Отаны Аустрия болып табылатын атақты вальстер, атап айтқанда «лендлер», ерлер фольклорлық тобының орындауындағы Альпі ағаш шеберлерінің биі өте ерекше. Халық музыкасы мен биі, фольклордың ықпалын Гайдн, Моцарт, Штраус шығармаларынан байқауға болады. Аустрияда халық өнеріне арналған мұражайлар бар, олардан діни және зайырлы мазмұндағы қолөнер бұйымдары мен халық өнерінің жауһарларын көруге болады. Венада фольклор және этнография мұражайы, Инсбрукта Тироль халық өнерінің мұражайы бар.

Жыл сайын қыркүйек айының соңы – тамыз айының басында Зальцбург маңындағы Галлейн қаласында халықаралық фольклор фестивалі өтеді, оған көптеген елдерден қонақтар келеді.[9]

Қазақстандағы аустриялықтар

өңдеу

Аустриялықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы аустриялықтардың саны:

  • 1970 жылы - 76 адам;
  • 1979 жылы - 45 адам;
  • 1989 жылы - 41 адам;
  • 1999 жылы - 45 адам;
  • 2009 жылы - 61 адам.[10]

Белгілі тұлғалары

өңдеу
 
Йозеф Гайдн, Франц Иосиф I, Иоганн Штраус II, Зигмунд Фрейд, Берта фон Зутнер, Эрвин Шредингер, Адольф Гитлер, Курт Шушниг, Арнольд Шварцнеггер
  • Франц Йозеф Гайдн – аустриялық композитор, Вена классикалық мектебінің өкілі;[11]
  • Франц Иосиф I - Аустрия императоры және Богемия королі, Венгрияның апостолдық королі, Австро-Венгрия монархиясының басшысы;[12]
  • Иоганн Батист Штраус II – аустриялық композитор, дирижер және скрипкашы, «вальс патшасы» деп танылған, көптеген би шығармаларының және бірнеше танымал оперетталардың авторы;[13]
  • Зигмунд Фрейд - аустриялық психолог, психоаналитик, психиатр және невропатолог;[14]
  • Берта фон Зутнер - аустриялық жазушы, халықаралық пацио қозғалысының қайраткері, бейбітшілік саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты (1905) және Нобель сыйлығын алған екінші әйел (Мари Кюриден кейін).[15]
  • Эрвин Шредингер - Аустриялық физик-теоретик, кванттық механиканы жасаушылардың бірі. Физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1933). Аустрия ғылым академиясының (1956), дүние жүзіндегі бірқатар ғылым академияларының мүшесі;[16]
  • Адольф Гитлер – неміс саясеткері, аустриялық, ұлттық социализмнің негізін салушы, 1933 жылдан 1945 жылға дейін нацистік Германияның диктаторы. 1933 жылы ұлттық-социалистік неміс жұмысшы партиясының жетекшісі, рейх канцлері.[17]
  • Курт Шушниг - аустриялық мемлекет және саясат қайраткері. Аустрияның федералдық канцлері (1934-1938);[18]
  • Арнольд Шварценеггер - Американдық культурист, кәсіпкер, киноактер, продюсер, шығу тегі аустриялық, мемлекеттік саясаткер. Калифорнияның 38-ші губернаторы.[19]

Бейнетаспалар

өңдеу

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Аустрия антропологиясы https://nboa.livejournal.com/589.html?ysclid=lt4asgjfbo920338000
  2. ↑ Аустрияда қандай тіл бар? https://tonkosti.ru/%D0%9A%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA_%D0%B2_%D0%90%D0%B2%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B8?ysclid=lt5f9yqizo456531630&utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.kz%2F
  3. ↑ Аустрия діні https://austrialife.ru/religiya-avstrii/?ysclid=lt5e9enick805103774
  4. ↑ Аустриялықтар немістерден несімен ерекшеленеді және неге олар бірдей халық емес? https://dzen.ru/a/Yx2EyDYd3HQ7yRnJ
  5. ↑ Листова Н.М. Аустриялықтар (СИЭ, 1961) http://www.etnosy.ru/node/989
  6. ↑ Халықтар мен мәдениеттер/Аустриялықтар https://travel-journal.ru/ethno/27/153// Мұрағатталған 27 маусымның 2016 жылы.
  7. ↑ Аустриялықтар - ерекше, бірақ жүрегімен немістер https://travelask.ru/articles/avstriytsy-samobytnye-no-v-dushe-nemnogo-nemtsy?ysclid=lt4b3lt9ki686697148
  8. ↑ Аустрияның тағамдары: елдің ұлттық тағамдарының ерекшеліктері https://edatop.ru/1438-bljuda-avstrii.html
  9. ↑ Аустрия фольклоры https://www.ski-sun.ru/aus/folklor/
  10. ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 79-бет ISBN 978-601-7472-88-7
  11. ↑ Франц Йозеф Гайдн https://biographe.ru/znamenitosti/joseph-gaidn/?ysclid=lt5hgwwuqq183962697
  12. ↑ Франц Иосиф I https://bigenc.ru/c/frants-iosif-i-b430b3?ysclid=lt5hnbd1pd850481589
  13. ↑ Иоганн Батист Штраус II (1825-1899) - композитордың өмірбаяны, өмірі мен шығармашылығы https://nauka.club/biografii/iogann-shtraus.html?ysclid=lt5hqghnyd813856896
  14. ↑ Негізгі фактілер Зигмунд Фрейд | Фрейдтің өмірбаяны мен қателіктері, оғаш теориялар. https://dzen.ru/a/ZSbau9FB1gJAcpZg
  15. ↑ Тарих беттері. Берта фон Зутнер https://proza.ru/2020/09/28/130?ysclid=lt5i5pojyb624300033
  16. ↑ Нобель сыйлығының лауреаттары: Эрвин Шредингер. Адам мен мысық https://indicator.ru/physics/ervin-shredinger.htm?ysclid=lt5j0s9ztq107506571
  17. ↑ Адольф Гитлер https://encyclopedia.ushmm.org/content/ru/article/adolf-hitler
  18. ↑ Курт Шушниг https://old.bigenc.ru/world_history/text/4923928?ysclid=lt5jhdgvuy421538111
  19. ↑ Арнольд Шварцнеггер, өмірбаяны және кейбір фактілер https://dzen.ru/a/YEnrjjlJE3x0moVt
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Аустриялықтар&oldid=3377996» бетінен алынған