Аутэкологиялық зерттеулер

    Аутэкологиялық факторларға бүкіл тіршілік циклінде жеке өсімдік және жануар түріне әсер ететін барлық экологиялық факторлар жатады (жел, су, температура, ауа қысымы, күн радиациясы т.б.). Зерттелетін түр кең таралған және оңай кездесетін болғаны ыңғайлы. Алғашқы кезекте зерттеу үшін таңдап алынған түр туралы әдебиеттермен кеңінен танысқан дұрыс. Әдебиеттермен танысу барысында түрді практикалық тұрғыдан зерттеуге ыңғайлы жақтарына, түрдің биологиялық аспектілеріне кеңіл аудару қажет.

    Ең дұрысы алдымен сұрақтардың толыққанды тізімін жасау керек, соларға жауап беру барысында зерттелетін түр туралы көп мәселелер анықталады. Әдебиеттерді өте мұқият қарау керек, ал қойылған мәселерді зерттеудің бағдарламасы ретінде қабылдау қажет. Бағдарлама жарым-жартылай бұрын жасалмаған жаңа бақылаулардан, өлшемдерден және тәжірибелерден тұрмауы керек. Ол оқыған кітаптар мен журналдағы қарапайым мағлұматтар болмауы керек. Зерттелетін түр туралы мағлүматтар бүкіл жыл бойы жиналады. 'Төменде әдетте жануарды зерттеу кезінде қойылатын сұрақтардың үлгісі келтірілген.

    1. Систематикалың орны. Түр қалай аталады? Бұл түрге қатты ұқсайтын қандай азғалар топтары бар? Туыстық жағынан ұқсас түрлердің арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтары қандай? Оның таксономиялық толық сипаттамасы қандай?

    2. Тіршілік ету ортасы. Қайда орналасқан? Тіршілік ету ортасының абиотикалық ерекшеліктері қандай? Абиотикалық факторлар жыл бойы қалай өзгереді?

    3. Морфологиясы. Үлкен особьтың құрылысы қандай? Өзіне тән сырт белгілері қандай? Организмнің өлшемі мен салмағы қандай?

    4. Қозғалуы. Жануар қалай қозғалады? Қозғалуға денесінің қай бөліктері қатысады және осы дене бөліктерінің қызметі қандай?

    5. Қоректенуі. Организм немен қоректенеді? Қай уақытта? Қанша азық жейді? Қорегін қалай ұстап, жұтады? Жұтуға денесінің қандай бөліктері қатысады? Тамақты сору және қорыту кезінде қандай да бір ерекшеліктері бар ма?

    6. Тыныс алуы. Газ алмасу денесінің қай бөлігімен жүзеге асады? Газ алмасу қалай жүреді? Организм қанша оттегіні қажет етеді?

    7. Зәр шығаруы. Соңғы алмасу өнімдері қандай? Олар ағзадан қалай шығады? Организм қандай арнайы мүшелерімен зәр шығарады?

    8. Көбеюі. Особьтар дара жынысты ма? Әртүрлі жыныстардың сыртқы пішінінде қандай айырмашылықтар бар? Жануар өзі тіршілік ететін территориясын қорғай ма? Шағылысу қалай жүреді? Қай уақытта шағылысу жүреді? Жануарлар қаншалықты жиі шағылысады? Қанша жыныс клеткалары бөлінеді? Ұрықтану қайда жүреді?

    9. Тіршілік циклы. Организмнің дамуы қанша уақытта жүреді? Ұрпақтары үшін ата-аналары қалай қамқорлық жасайды? Личинкалық стадиясы бар ма? Ересек особьтары жыныстық жетілу жағдайына қай кезде жетеді? Индивидуумның орташа өмір сүру кезеңі қандай?

    10. Мінез-құлқы. Тітіркенгіштерді жануарлар қалай қабылдайды? Жануарлар бірінші кезекте қандай тітіргенгіштерді сезінеді? Жануардың өмір сүруіне негізгі сезім мүшелері қалай бейімделген? Жануар оңай қолға үйрене ме? Ауа-райынын қолайсыз жағдайларын жануар қалай сезінеді? Жануарлар бір-бірімен қалай тілдеседі?

    11. Экологиясы. Популяцияның саны қандай? Территорияда тағы қандай жануарлар мекендейді? Территорияда әртүрлі жануарлар қалай орналасқан? Зерттелетін түр сол территорияда мекендейтін басқа түрлермен қоректік тізбекте қалай байланысқан? Жануар симбионт па, паразит па? Түрдің экологиялық қуысы қалай?

    Төменде осыған ұқсас гүлді өсімдіктерді зерттеу кезінде назар аударатын сұрақтардың үлгісі келтірілген.

    1. Систематикалың орны. Түр қалай аталады? Осы түрдің қандай ұқсас экотиптері бар? Жақын туыс түрлердің арасында қандай ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар? Түрдің толық таксономиялық сипаттамасы қандай?

    2. Тіршілік ету ортасы.

    а) эдафикалық факторлар. Топырақ қай типке жатады? Әртүрлі қабаттарының қалыңдығы қандай? Топырақтағы судың пайыздық мөлшері қанша (даланың су сыйымдылыгы)? Топырақтағы органикалық заттардың мөлшері қанша? Топырақтың минералдық құрамы қандай? Топырақтың рН қандай? Жер асты суларының деңгейі мен маусымдық өзгеруі түр особьтарының таралуымен және тіршілік циклымен байланысы қандай?

    б) климаттың факторлар. Тіршілік ету ортасынан экстремальды және орташа температурасы қандай? Ауаның қалыпты орташа ылғалдылығы қандай? Жыл сайын қанша жауын-шашын түседі? Негізгі желдің бағыты қалай? Өсімдік қанша жарық алады?

    в) топографиялык факторлар. Түр қандай беткейде кездеседі? Түр ашық кеңістікте ме, әлде көлеңкелі жерді жақсы көре ме? Түр беткейлі жерді ме, әлде тегіс жазықты жерде өсе ме? Түрдің таралуына теңіз деңгейінің биіктігі әсер ете ме?

    3. Морфологиясы. Тамыр жүйесі қаншалықты күпггі дамыған? Тамыр жүйесінің типі қандай? Шашақтануы қандай? Әрбір бұтағындағы жапырақтар саны қанша? Жапырақтарының формасы қандай? Жапырақтарының ені мен ұзындығы қаншалықты өзгереді? Өсімдіктің биіктігі қандай?

    4. Физиологиясы. Жапырақтар мен күлте жапырақтарының пигменттері қандай? Жапырақ бетінің қай бөлігінде транспирация белсенді жүреді? Транспирация жылдамдығына Қараңғылық қалай әсер етеді? Тәулік ішінде жапырақтарындағы судың мөлшері өзгере ме?

    5. Көбеюі.

    а) гүлдері. Өсімдікте орта есеппен қанша гүл түзіледі? Гүлдегі тостағанша жапырақтарының, күлте жапырақтарының, аналықтарының саны қанша? Олардың өлшемі мен формасы қандай? Күлте жапырақтарының түсі қалай өзгереді? Гүлдену фазасы қашан басталады? Гүлдену фазасы қанша уақытқа созылады? Тозаңдану қалай жүреді? Желмен немесе жәндіктермен тозаңдану үшін қандай бейімделушіліктері бар?

    б) Жемістері мен тұңымдары. Жемістері қалай түзіледі? Жемістерінің құрылысы қандай? Әрбір гүлде орташа қанша тұқым түзіледі? Жемістері мен тұқымдары қалай таралады? Жемістері мен тұқымдары қанша қашықтыққа дейін тарайды?

    6. Тіршілік циклы. Өсімдікте тұқымның қандай типі түзіледі? Тұқымдардың өнуі үшін қандай жағдайлар қажет? Тұқымдары қай уақытта өнеді? Тұқымдарының қанша пайызы өнеді? Өсімдік қанша уақытта дамиды және қандай өлшемге дейін өседі?

    7. Экологиясы. Түрдің особьтары жеке өсімдік болып өсе ме, әлде шоғырланып өсе ме? Сол аймақта тағы қандай өсімдік түрлері өседі? Зерттеуге алынған түр мен басқа өсімдік түрлері арасындағы бәсекелестік деңгейі қандай? Түр паразит пе, паразит иесі ме, әлде симбионт па? Қоректік байланыс бойынша өсімдік түрінің жануарлармен байланысы қалай? Түр жануарлар үшін қорғаныш немесе пана бола ала ма? Қандай жануарлар өсімдікті паналайды? Түрдің экологиялық қуысы қандай?

    Аутэкологиялық зерттеулердің объекті сондай-ақ саңырауқүлақтар, балдырлар, мүктер, тас бауыр мүктер немесе жалаңаш тұқымды өсімдіктер болуы мүмкін. Ондай жағдайда жоғарыда келтірілген сұрақтарды зерттеуге алынған түрдің ерекшелігіне қарай өзгертуге болады.