Ауыз әдеби тілі
Ауыз әдеби тілі — ауызба-ауыз сөйлеу үстiндегi, баяндама жасаудағы, радио мен телехабардағы сөйлеу стилi. [1]
Ауыз әдеби тілі диалог (сұқбаттасу) және шешендiк тiлi деп екiге бөлiнедi. Диалог үстiнде көрiнетiн сөйлеу тiлi — күнделiктi тұрмыс-тiршiлiкте қарым-қатынас пен әсер ету қызметiн атқаратын ауызекi әдеби тiлiнiң бiр саласы. Ауыз әдеби тілінiң екiншi бiр түрi шешендiк тiлге тән сөз түлету, арнайы стильдiк мақсатпен лексеманың негiзгi мағынасынан туындаған ауыс мағынада қолдану, лексикалық элементтiң семантикасына өзгеше астар берiп, соныландырып қолдану секiлдi ежелгi бейнелi с-з саптау әдiсi арқылы ең сұрыпталған, синтезделген сөз қолданыс амалдары таразыланады. Әдеби тiлдiң даму барысында жүйеге түскен тiлдiк норма тек жазба тiлде ғана емес, сөздiң айтылуында, демек ауызекi тiлде де жүзеге асып отырады. [2]
Белгiлi бiр стильдiк мақсатта сөздiң нақты мүмкiндiгiмен шектелмей, оның iшкi әлеуетін ашу, сөйтiп оны бейнелi, пернелi кейiпте түрлентiп, жаңа мағынада түлетiп айту — ауызекi сөйлеу тiлiн нормалаудағы амал-тәсiлдердiң бiрi. Ауыз әдеби тілі көркем әдебиетте кеңiнен қолданылады. Сөйлеу тiлiнiң басты белгiлерi ауыз әдебиетi шығармаларынан айқын байқалады. Сөйлеу тiлiндегi стильдiк экспрессия, бейнелiк пен мәнерлілiк шығарманың көркемдiгiн арттырады. Ауызекi тiлдiң сөз сөйлеу машығы, дыбыстау ерекшелiгi бар. Ауыз әдеби тілі интонациялар мен контекске көбiрек сүйенетiндiктен, барынша эксперссиялы болумен қоса, ерекше синтаксистiк конструкциялар (сөз тiркесi мен сөйлемдер) да құрайды. Ауыз әдеби тілі мен жазба тiл бiр-бiрiне үздiксiз әсер етiп, жарыса дамып отырады. Мұнда жазба тiлдiң ықпалы басымырақ. Ауыз әдеби тілінiң басты белгiсi-қолданудағы бiрiздi жүйелiкке негiзделген үлгi-моделдi ұстануы. Ауызекi сейлеу тiлiнiң әдеби тiлге қатысы өзгерiп отырады. Ауыз әдеби тілінiң жүйеленiп, нормалануы ұлттың қалыптасу кезiне, демек ұлыс пен халықтың ұлтқа айналу кезiне сай келедi. Ауызекi сөйлеу тiлiнде сөздiң жарыспа варианты көп ұшырасады. Олардың сараланып, бiрыңғай жүйеге түсуi ұзақ жылдарға созылады, [3]