Ацетабулярия

Ацетабулярия (Acetabularia) – жасыл балдырлар тобына жататын, жалғыз жасушалы ядросы бар үлкен біржасушалы балдыр, «су перісінің стақаншасы» деген атпен де танымал.

1930 жылы неміс биологі Иоахим Геммерлинг ең алғашқы болып ацетабулярияның өзгерістері туралы жазған. Үлкен өсімдігінің сабағы 2-3 см ұзындықтан 4-6 см дейін жетеді, ал қалпақшасының 1см-дм көлемге дейін жекелеген түрлерде сабақшасы 10 см-ден 18 см-ге дейін жетеді. Ацетабулярия тропикалық және субтропикалық теңіздерде болады. Атап айтқанда Жерорта теңізі мен Үнді мұхиты бассейндері, Кариб теңізінде тіршілік етеді. Ацетабулярия таяз жерлерде тіршілік етіп, толқын соққыларынан зардап шегеді. Осы ортаға эволюциялық бейімделуі жойылып кеткен бөліктерінің қайта қалпына келуі (регенерация), тек жасуша ядросы ғана қалпына келмейді. Біржасушалы өсімдіктердегі жалғыз ядросы тасқа бекінген ризоидында бекініп қалады. Зертханалық жағдайларда ядро плазматикалық өзара әсерлесуі құрамы ретінде зерттейтін ылғалы зерзат ретінде пайдаланылады. 1586 жылы Маттоли алғашқы рет ағзаны сипаттады. 54 жылдан кейін 1640 жылы Паркинсон, 1672 жылы Линнеус 1958 жылы зерттеп үшінші рет жария болды. 1930 жылы Геммерлинг балдырдың біржасушалы түрін ашты. 1950-1980 жылдары зерттеу жұмыстары қарқынды жүрді. 10 жылдың ішінде 500-дей басылымда материалдар жарық көрді, осы жылдардан жарыққа шығуы баяулады. Құрылысы: қалпақша, сабақша, ризоид және жасуша ядросынан тұрады. Тіршілік циклі 6 айдан 3 жылға дейін созылады. Өткен қыста циста болса, көктемде жұмсақ қабықшалы гаметалар пайда болады. Гаметалар біршама уақыт жүзіп жүреді, содан соң жұп-жұп болып көбейеді. Осы кезде жұптар әр түрлі цисталардан түзіледі. Екі күннен кейін бір диплойдты (зигота) жасуша пайда болады. Жасуша бірінші жылы бір ғана ризоидтан тұрады. Яғни сабақсыз және қалпақшасыз субстратқа бекініп өмір сүреді. Күзде сабақшасы кеуіп түсіп қалады да аяқшалары қорланған заттар арқылы қыстайды. Келесі көктемде жаңа сабағы мен қалпақшасы өсіп шығады. Үшінші жылы пісіп жетілген сабақпен қалпақша қалыптасады. Вегетативті фаза аяқталған соң ядро бірнеше рет бөлінеді. Бөлінген кішкентай ядролар (10-20мың) қалпақшасына қарай ауысады. Ядролар қалың қабықшалы цисталарға жинақталады. Күзде цисталар қалпақшасынан шығып, еркін түрде қыстайды.

Дереккөздер

«Биолог анықтамалығы» журналы №1- 2013 жыл. 52 бет