Ағылшын әдебиеті

Ағылшын әдебиеті — Еуропадағы көне де бай әдебиеттің бірі.

Уильям Шекспир

Шекспир дәуірі

Шекспирден бастап Бернард Шоуға дейінгі қаламгерлерін Әуезов мектеп қабырғасында жүрген кездің өзінде-ақ оқып білді,

«Қазақ жағасы бір сәрі - Еуропа әдебиеттерінен көп дүниеге көз қадап көрдім»

деп ағынан жарыла жазуының сыры осында. Әуезов «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» мақаласында:

«XVI ғасырда Англияның патшасы Елизавета деген әйел болатын. Ағылшын театры Шекспир мен Елизаветаның тұсында бұрынғыдан көп ілгерілеп, көп ірілеп кетті деп тарих айтады, Шекспирдің Гамлетін ойнап жүрген театр мен сол замандағы театрдың жайын салыстырып көрсек, ескі театрдың таң қалдыратын үлгісі көрінбейді, Шекспир театрынан соңғы заманда жалпы Еуропа театры заман өткен сайын тұр тауып көркейе берді»

деп, Шекспирдің әлемдік драматургиядағы орнына ерекше мән берді. Драматургия заңдарын «Глобус» театрының актеры болып жүріп терең ұғынған Шекспир соған сәйкестендіріп шығармалар жазуды қолға алды. Ол өзінен алдыңғы драматурттердей өмір мен күресті мифтік жағдайда емес, реалистік әдісте суреттеді, заманының ауыртпалығы шығармаларының көпшілігін трагедиялық сарында жазуына себепкер болды. «Еңлік - Кебектің» жазылуы «Ромео мен Джульеттаның» жазылуы сияқты, Еңлік пен Кебекке байланысты «қайғылы оқиға» Әуезов жазғанға дейін Шәкәрім мен Мағауияның жырлауында белгілі болса, Ромео мен Джульетта туралы Шекспирге дейін А.Брук дастан жазған. Шекспир шығармашылығынан шәкірт кезінде хабары бар Әуезовке бұл әдістің ықпал етуі әбден мүмкін. Бертін келе ол ұлы драматургтың «Огелло», «Асауға тұсау» атты екі шығармасын қазақшаға аударды. «Отеллоны» Б. Пастернак, А. Радлова орысшалаған. Әуезов ұлы жазушы Радлованың аударуындағы 1935 жылғы басылымын пайдаланды. Әуезовтің жеке кітапханасында Шекспирдің 1902-04 жылы «Ұлы жазушылар кітапханасы» сериясымен «Брокгауз-Ефрон» баспасы шығарған және 1937-49 жылы «Академиядан» шыққан толық жинақтары бар. Бұлар Шекспирді білуіне мол мүмкіндік берді. Ағартушылық дәуірінде Дж.Аддисон, Д. Дэфо, Дж.Свифт, Г. Филдинг дараланып шықты, бұлар бүкіл дүниеге танымал болды.

Дәуірдің екінші сатысы

Сэмюэл Ричардсон

Дәуірдің екінші сатысында романтизм жанрлық бағыты, ең үлкен қолданысқа иеленді. Прозада: С. Ричардсон, Т. Смоллетт, О. Голдсмит, Л. Стерн, драматургияда Дж. Лилло, Э. Мур, Р. Шеридан сынды жазушылар айрықша көзге түсті. Ричардсон шығармалары Мұхтар Омарханұлы Әуезовке ертеден таныс, «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» деп аталатын мақаласында:

«Екі кісінің айтысуынан немесе екі кісінің жайынан туатын әңгімелер ертерек уақытта ағылшын әдебиетінде Грандисон, Ричардсон, Достоевский уақыттарында туған»

деп жазды («Шолпан», 1923, №4). Өйткені оның романтикалық бағыттағы, әсіресе, «Памела», «Кларисса Харлоу» романдары жас Мұхтардың ойына қозғау салған, ондағы романтикалық кейіпкерлердің суреттелу тәсілдері, сомдалуы өзі ойластырып, жазып жүрген шығармаларына жақын, сәйкес келетіндей болып көрінді. Бұл бағыттағы суреткерлер шығармашылығы алғашқы кездегі әңгіме-повесть, пьесаларын жазу кезінде ғана емес, кейінгі «Абай жолының» жол-жобаларын қарастырып, оның алуан қырлары мен сырларын іздестіріп жүрген шақтарында да ойын аударды. Әуезовтің еуропа әдебиеттерінен көп дүниеге көз қадап көрдім дейтіні де осы кезде.

«Екі сала әдебиеттер көрдім: Стендаль, Шатобриан, Альфред де Мюссе, Бенжамен-Констан, Булвер-Литтондар да, екінші сала - өмірді еңбекпен, шығармашылық еңбекпен түземек болғандар жайы: Ромен Роллан, Жан Кристоф, Стефан Цвейг - үш мистер, үш жыршы, Моруа-Байрон, Шелли»

(папка №643, 9-бет) деп, өзінің қаңдайлық бағыт, өрістерге бой ұрғандығынан хабардар етеді. Әуезов Булвер-Литтон есімі ағылшын романтизмімен байланысты аталады. Ол лордтар палатасының мүшесі, 1832 жылы парламентке реформа жүргізілгенде халық алдында беделден айрылғаны үшін билік басындағыларды сынады, сөйте жүріп өзін толғандырған ойын шығармалары арқылы жеткізіп отырды. Алғашқы романдарында романтизм мен ағартушылықты қатар ұстанды, бұл қатарға «Поль Клиффорд», «Юджин Эрам» романдары қосылса, «Помпейдің соңғы күні», «Риенци - Рим трибундарының соңғысы», «Ақырғы барон», «Соңғы саксондық - Гарольд» романдарында тарихи тақырыпқа барды, сондағы мақсаты тарих қателігін қайталамауды көркем түрде жеткізу еді. Өз заманына көне мәдениеттің күйреу кезеңі деп қарады. Ол өмірді жаңа ағымға бейімдеп, сәнді, әсем түрде көрсетуді жақсы көрді, алдындағы ірі драматургтардың ізімен «Герцогиня де ля-Вальер», «Ришелье», «Леондық леди» сияқты тарихи драмаларын жазды. Чарльз Диккенс, Уйльям Теккерей, Джордж Байрон т. б. Литтонның қатты еліктеушісі болды. Байрон «Гияур», «Абидос қалыңдығы», «Қорсар», «Лара» атты шығыс циклындағы поэмаларында сол еліктеудің әсерінен шыға алмаса, «Манфред», «Дантенің көрегендігі», «Қиямет елесі», «Дон Жуан» поэмалары романтизмнен реализмге ойысқандығын танытты. Әуезов «Абай (Ибраһим) Құнанбайулы (1845-1904)» атты монографиясында ұлы ақынның еуропа ақындарынан оқығандарынан: Гете, Байрон, философ білгіштерінен: Спенсер, Спиноза, Дарвин, Дрепер сияқты талайларды оқығанын жазса, Батыс Еуропа ақындарынан аударғандарының кейбіреулерін кұр аударма деп қарамай, Пушкин, Лермонтов, Байрон сарынымен жазылған шығармалар» деп тану керектігін ескерткен (12 томдық шығармалар жинағы, А., 1969, 286, 303-беттер). Әуезовтің өз кітапханасында көптеген ағылшын қаламгерлерінің туындылары кездеседі. Байрон мен Шиллердің «Брокгауз-Ефрон» баспасынан шыққан толық жинақтары, Диккенс, Джонсон, Шелли, Б. Шоу, Джойстың көптеген кітаптары ағылшын әдебиетін тереңдеп білуіне серпім көрсетті. Әсіресе осы әдебиет туралы зерттеулерді оқыған кездерінде өзінің дағдылы сызу белгілерін қойып отырған.