АҚШ қаржы-несие және салық бюджет саясаты

Америка экономикасындағы мемлекеттің атқаратын рөлі оның белгілі бір салаларын реттеуші қызметтен әлдеқайда ауқымды. Мемлекет, сонымен бірге, экономикалық іс-әрекеттің өсу қарқынын басқарады, жұмыспен қамтамасыз етудің жоғары деңгейі мен бағаның тұрақтылығын қамтамасыз етуді қарастырады. Осы мақсатқа жетудің екі түрлі жолы бар: алым мен шығынның тиісті деңгейін анықтайтын салық-бюджет саясаты және айналымда тұрған ақша сомасын басқаратын қаржы-несие саясаты. Құрама Штаттары экономикалық саясатының тарихында, 1930-шы жылдары орын алған Ұлы Депрессиядан бастап, үкімет экономиканың үзіліссіз өрлеуі мен бағалардың түрақ- тылығын қамтамасыз ететін салық-бюджет және қаржы-несие саясатын үйлестіру жолдарын іздеді. Бүл оңай мәселе емес еді, сондықтан да бүл жолда белгілі-бір кедергілер болды. Алайда, үкімет тұрақты өрлеуді қамтамасыз етуде үлкен жетістіктерге жетті. 1854 жылдан бастап 1919 жылға дейінгі Америка экономикасының құлдырау мерзімі әрлеу мерзіміне тең деуге болады: орташа экономикалық әрлеу кезеңі (тауар өнімдері мен қызмет көрсету көлемінің өсуі) 27 айға созылған болса, орта құлдырау мерзімі (өнімдер мен қызмет көрсету көлемінің төмендеуі) 22 айға созылған. 1919 жылдан 1945 жылға дейінгі аралықта бұл көрсеткіштер жақсарып, орташа әрлеу 35 айға созылып, орташа құлдырау 18 айға тең болды. 1945-1991 жылдар аралығында жағдай одан ары жақсарып, орташа әрлеу 50 айға жетіп, орташа құлдырау мерзімі тек ІІ айға созылды. Бірақ инфляцияны ауыздықтау оңай болған жоқ. Екінші Дүниежүзілік соғысқа дейін баға өте тұрақты болды: мысалы 1940 жылғы тұтыну бағаларының деңгейі 1778 жылғы деңгей- ден жоғары емес еді. Алайда одан кейінгі 40 жылда, яғни 1980 жылғы баға деңгейі 1940 жылға қарағанда 400 пайызға өсіп кетті. Үкіметтің инфляңияға қатысты жұтаң әрекетінің себебі - соғыстан кейінгі көптеген жылдар бойы ол экономикалық қүлдырауды (сонымен қатар өсіп келе жатқан жүмыссыздық- ты) ауыздықтауға көп күш жігер жүмсады. Ал 1979 жылдан бастап үкімет инфляңияға көбірек көңіл бөле бастады, сөйтіп нәтиже едәуір жақсарды. 1990-шы жылдардың соңында мем- лекет экономиканың өрлеуіне, жұмыссыздық деңгейінің төмен- деуде, инфляцияның баяулауына біртұтас қол жеткізді. Осы- ған орай саясаткерлер болашаққа оптимистік түрғыдан қараға-нымен жаңа жүзжылдыққа байланысты анық болжам айта алмады.

Салық бюджет саясаты - бюджет және салықтар

Үкімет аппаратының кеңеюі 1930-шы жылдардай бастап үкіметтік шығынның тұрақты түрде өсуімен қатар жүріп отырды. 1930-шы жылы федералды үкіметтің шығыны елдің ішкі жалпы өнімінің немесе импорт пен экспортта қосқанда, жалпы өндірілетін тауар мен қызмет көрсетудің 3.3 пайызын ғана құрады. Бұл көрсеткіш 1944 жылы Екінші Дүниежүзілік соғыстық нағыз қызған кезінде, ішкі жалпы өнімнің 44 пайы- зын қүраса, 1948 жылы 11.6 пайызға төмендеді. Алайда одан кейінгі жылдары үкімет шығынының ішкі жалпы өніміндегі пайыздық үлесі арта түсті де 1983 жылы 24 пайызға жетті. Кейінірек бүл көрсеткіш сәл төмендеді. 1999 жылы ол шама- мен 21 пайызды құрады. Салық саясатын жасау - күрделі процесс. Әр жылы пре- зидент бюджет немесе шығын жоспарын Конгреске ұсынады. Заң шығарушылар президенттің ұсыныстарын бірнеше қадам- дарға бөліп қарастырады. Алдымен олар шығын мен салықтық жалпы деңгейіне тоқталады. Содан кейін олар осы жалпы өлшемді жеке категорияларға бөледі, мысалы, ұлттық қорға- ныс, адам денсаулығы мен оған қызмет көрсету және көлікпен тасымалдау. Ақыр аяғында Конгресс әр бап бойынша болашақ шығындарды анықтайтын қаржыландырудың жеке заң жоба- ларын қарастырады. Әрбір қаржылық заң жобалары жүзеге асып, күшке енуі үшін оған президент қол қоюы керек. Бю- джеттік қабылдау процесі көбінесе Конгрестің сессиясын түгелдей қамтиды. Президент өз ұсыныстарын ақпан айының басында жіберсе, Конгресс қаржыландырудың заң жобаларын қарастыру жұмыстарын қыркүйек айына таман (кейде одан да кеш) аяқтайды. Федералдық үкімет шығындарының негізгі орнын толты- ру көзі - 1999 жылы жалпы федералды^ табыстың шамамен 48 пайызын қамтамасыз еткен - жеке адамдарға салынған табыс салығы болып табылады. Әлеуметтік қамсыздандыру мен «Медикэр» (мүгедектерге және 65 жастан асқандарға ар- налған жеңілдік жасау негізіндегі медициналық қамсызданды- ру) бағдарламаларын қаржыландыратын табыс салығының осы бағдарламалардың ауқымды бола бастауыш байланысты маңызы арта түсті. 1998 жылы табыс салығы барлық феде-ралдық түсімнің үштен бірін қамтамасыз етті; жылдық табыс- тары 68 400 АҚШ долларынан аспайтын жұмыс берушілер де, жүмысшылар да өз жалақыларының 7.65 пайызын төлеуге міндетті. Федералды үкімет өз табысының тағы 10 пайызын компаниялардың пайдаға салынатын салығынан алады, ал та- б ы с ы ң қалған бөлігі әртүрлі басқа салықтармен қамтамасыз етіледі. (Жергілікті үкімет, керісінше, өз түсімінің үлкен бөлігін жеке меншікке салық салу арқылы жинайды. Қалып- тасқан дәстүр бойынша штат үкіметтері акциздік алымдар мен сауда салықтарына сүйенеді, алайда Екінші Дүниежүзілік со- ғыстан кейін, штаттар жинайтын кіріс салымының маңызы арта түсті). Федералдық табыс салығы АҚШ азаматтарының бүкілә- лемдік кірістерінен алынады, АҚШ аумағында тұрақты тұра- тын шетелдіктер табысынан, сондай-ақ, Құрама Штаттарында түрмайтындардың АҚШ-та тапқан табыстарынан салық алына- ды. Табыс салығы жөніндегі бірінші заң АҚШ Азаматтық со- пысын қаржыландыру мақсатында 1862 жылы қабылданған еді. 1862 жылы салық заңына сәйкес Салық жинау уәкілі басқармасы бекітілді, оның мақсаты - алымдарды жинау және салық заңын күш қолдану арқылы орындату: меншікті тартып алу немесе салық төлемеушілер табыстарын сот арқылы қуда- лау. Бүгінгі күні де салық уәкілінің дәрежесі мен өкілеттігі сақталып, тіпті өзгеріссіз сол қалпында қалып отыр. Жоғарғы Сот 1895 жылы табыс салығын конституңияға сәйкес емес деп жариялады, себебі ол Конституңияға қайшы келіп, штаттар арасында үлестірілмеген еді. Тек 1913 жылы Конституцияға 16-шы түзету енгізілгеннен кейін Конгресс та- быс салығын үлестірусіз салуға өкілеттік алды. Сонда да, Бірінші Дүниежүзілік соғыс уақытын есепке алмағанда, табыс салық жүйесі 1930-шы жылдарға дейін маңызды федералды^ табыс көзі ретінде мойындалған жоқ. Екінші Дүниежүзілік со- ғыс кезінде, федералдық табыс салығын басқарудың қазіргі жүйесі үсынылды, ал табыс салымының ставкілері өте жоғары көтеріліп, федералдық табыстың негізгі көзіне айналды. Үкімет 1943 жылдан бастап жалдаушылардың жүмысшылар жалақысынан белгілі бір соманы үстап қалу арқылы табыс са- лығын жинауын талап етті, бұл саясат салық жинауды жеңі- лдетіп, салық төлеушілердің санын күрт көбейтуге көмектесті. Казіргі кезде табыс салығы жайлы пікірталастардың көпшілігі үш мәселе төңірегінде шоғырланған: салық салудың тиісті жалпы деңгейі; ставкілердің өсу дәрежесі немесе «үде-мелілігі» және әлеуметтік мақсаттарға халықты пайдалану деңгейі. Салық салудың жалпы деңгейі бюджетті талқылау ар- қылы анықталады. Американдықтар, үкіметтеріне 1970-ші, 1980-ші жылдардың бойына және 1990-шы жылдардың бірін- ші жартысында шығын деңгейін салық арқылы жиналған алымдарынан асыруға рұқсат бергеніне қарамастан, бюджетте баланс болуы керек деген пікірді үстанады. Демократтардың көпшілігі алымдардың жоғарырақ болғанын және үкіметтің белсенді әрі ауқымды болғанын қаласа, республикандықтар әдетте қысқартылған үкімет пен төмен алымдарды қолдайды. Кіріс салығы, басынан бастап прогрессивті, яғни оның ставкілері табысы жоғары адамдар үшін жоғары болады деп пайымдалды. Демократтардың көпшілігі үдемеліліктің жоғары деңгейін қолдай отырып, табысы жоғары адамдардың жоғары мөлшерде салық төлеуі әділетті деп есептеді. Алайда көптеген республикандықтардың пікірінше, салықтық тез өсетін ставка- сы адамның жұмысқа деген ынтасын бәсеңдету, қаржыланды- рудай бас тарту арқылы жалпы экономикаға зиян келтіреді. Осыған сәйкес республикандықтардың көбі салық салудың жүмсартылған жобасын жақтайды. Кейбіреулері әр адамның табысына бірегей немесе «байсалды» салық ставкісін салуды ұсынады. (Кейбір экономистер, олардың ішінде демократтар да, республикандықтар да бар, үкімет табыс салығын толығы- мен жойып, оны тұтыну салығына айырбастаса, яғни адамның табысына емес шығындарына салық салса, экономика үтады деген пікірді үстанады. Бұл көзқарасты жақтаут ы л ардың пікірінше аталған әдіс қаржы үнемдеу мен инвестиңиялауды ынталандырады. Алайда, 1990-шы жылдардың соңында жет- кілікті қолдау алмағандықтан бүл идея жүзеге аспай қалды). Көп жылдар бойы заң шығарушылар экономикалық әре- кеттің арнайы түрлерін көтермелейтін табыс салығына әртүрлі жеңілдіктер мен шегерістерді қарастырды. Маңыздыларының біреуі - салық төлеушілердің үй сатып аларда төлейтін несие пайызын салық салынатын табысынан шегеріл қалу мүм- кіндігі. Дәл осылай, үкімет төменгі және орта табысы бар са- лық төлеушілердің колледждегі балаларының білім алуына және болашақ зейнеткерлік шығындарын қамтамасыз ету үшін арнайы зейнеткерлік шоттарда жинақталған қаржысына салық салмайды. 1986 жылы қабылданған Салық жүйесін реформалау за- ңы, табыс салығы енгізілгеннен бері АҚШ салық жүйесінің бәлкім ең маңызды реформалауы, табыс салымының ставкісін төмендетіл, сонымен қатар көптеген қолданылып жүрген са- лық шегерістерді қысқартты (алайда үй алу несиесіне төле- нетін пайыз бен дара зейнеткерлік шоттарға төленетін жарна- лар сақталды). Салық жүйесін реформалау заңы бұрынғы заңның ең жоғарғы ставкісі 50 пайызды құрайтын 15 салық айырмасын, ставкісі 15 және 28 пайызды құрайтын екі-ақ айырмасы бар жүйеге ауыстырды. Заңның басқа тараптары тө- менгі табысы бар миллиондаған американдықтар үшін табыс салығын азайтты немесе мүлдем жойыл жіберді.

Салық-бюджет саясаты және экономикалық тұрақтандыру

1930-шы жылдары Құрама Штаттарының Ұлы Депрессия- ның шырмауынан шығуы барысында, үкімет салық-бюджет саясатын тек өзін ғана қолдау үшін немесе әлеуметтік мәселе- лерді шегендеу үшін ғана емес, сонымен қатар бүкіл экономи- каның өсуі мен тұрақтануы мақсатында пайдалана бастады. Стратегияларды жасаушыларға ағылшын экономисі Джон Мейнард Кейнс қатты әсер етті, ол өзінің «Жұмыспен қамта- масыз ету, пайда және ақшаның жалпы теориясы» (1936) кіта- бында өз дәуірінің жаппай жүмыссыздығы тауар мен қызмет көрсетудің жеткіліксіз сүранысынан туындап отырғанын атап өтті. Кейнстің ойынша, адамдардың экономика өндіріп жатқан барлық тауарды сатып алуға жеткілікті табысы болған жоқ, сондықтан баға қүлдырады, компаниялар шығынға батты немесе күйреді. Егер үкімет осы жағдайға араласпаса, бұл процесс түйыққа тірелер еді. Кейнстің пікірінше компаниялар- дың банкроттыққа үшырауына байланысты жұмыссыздық жоғарылайды, ол халықтың табысың азайтады және осындай күрделі жағдайға батқан компаниялардың санын өсіріл жібе- реді. Үкімет өзінің шығындарын көбейту немесе салықтарды төмендету арқылы құлдырауды тоқтата алады. Сөйтіп, екі жағдайда да, табыс өседі, адамдар көбірек ақша жұмсайды, ал экономика қайтадан даму жолына түседі. Бүл мақсатқа жету үшін бюджет тапшылығына баруға тура келсе, Кейнстің ойық- ша үкімет оған жол беру керек. Оның ойынша тереңдеп кет- кен экономикалық құлдырау одан да зор қатер әкеледі. Кейнстің идеялары 1930-шы жылдардың ішінде жарым- жартылай ғана қабылданған еді, бірақ Екінші Дүниежүзілік соғыс кезіндегі үкіметтің әскери шығындарының күрт артуы оның теориясын дэлелдегендей болды. Үкіметтің шығындары өскендіктен халықтың табысы артты, зауыттар қайтадан толық күшінде жұмыс істей бастады, сөйтіп, депрессияның қиыншылықтары үмытыла бастады. Соғыстан кейін, экономи- ка үй сатып алу және жанұя құруды кейінге қалтырған адам- дардың талаптарының жүзеге аса бастағанының арқасында дамыды. 1960-шы жылдардағы стратегия жасаушылар Кейнс тео- рияларына бас игендік танытқандай еді. Алайда қазір көптеген американдықтар сол кезде үкімет экономикалық саясатында салық-бюджет саясатын қайта қарастыруға әкеп-соқтырған бірнеше қателіктер жіберді деген пікірмен келіседі. Экономи- калық орлеуге серпін беру мақсатында 1964 жылы салықтар- ды азайтыл жұмыссыздық^ қысқарту үшін президент Линдон Ь. Джонсон (1963-1969) және Конгресс елдің ішіндегі шығын- мен кедейшіліктің ауыртпалығын жеңілдетуге бағытталған көлемді бағдарламаларды жүзеге асыра бастады. Сонымен қатар, Джонсон Американың Вьетнам соғысына қатысуын қаржыландыра^, әскери шығындарын көбейтті. Бұл көлемді үкіметтік бағдарламалар, үлкен тұтыну шығындарымен қатар, экономиканың мүмкіншілігінен асып түсетін, тауар мен қыз- мет көрсетуге сұраныстар көтеріп жіберді. Жалақы мен баға кәтеріле бастады. Тез арада жалақы мен бағаның көтерілу! бірін-бірі бейтараптандырды. Барлық бағаның спираль бойын- ша көтерілу! инфляция екені белгілі. Кейнс осындай, сұраныс шектен тыс болған кездерде, үкімет инфляцияны болдырмау үшін, шығындарды азайтып немесе салықтарды көтеру қажеттілігін нақтылады. Алайда, инфляцияға қарсы салық саясаты жиі өзінің қолдау таппай- тындығынан саяси түрғыдан жарамсыз болып қалды, ал үкі- мет оны қабылдаудан бас тартты. Содан кейін, 1970-ші жыл- дардың басында ел мұнай мен азық-түлікке әлемдік бағалар- дың күрт жоғарлауына тап болды. Бүл стратегтердің алдына өткір дилемманы қойды. Дәстүрлі инфляцияға қарсы страте- гия федералды^ шығынды қысқартыл немесе салықты көтеру арқылы сүранысты шектеуге саятын еді. Бірақ бүл ойсыз да мүнайдың бағасының көтерілуінен зардап шегіп жатқан экономикаға кері әсерін тигізер еді. Нәтижесінде жүмыссыз- дықтың күрт өсуі орын алар еді. Егер стратегтер мұнай баға- сының өсуінен туындаған кірісті жоғарылатуға қарсы тұрса, онда олар шығынды көбейтіп немесе салықтарды азайтуға мәжбүр болар еді. Осы әдістердің ешбірі де мұнай мен азық-түлік ұсыныстарын арттыра алмағандықтан, үсыныстың өзге- руінсіз, сүранысты көтеру тек бағаның көтерілуіне әкелер еді. Президент Джимми Картер (1977-1981) бұл дилемманы екі-компонентті стратегия көмегімен шешуге тырысты. Ол экономиканың циклын тегістеу үшін, жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламасын құрып және федералды тапшылықтың өршуіне жол беріп, жүмыссыздыққа қарсы салық саясатын бағыттады. Картер инфляциямен күресу үшін, жалақы мен бағаны еркін бақылау бағдарламасын құрды. Бірақ та, бұл стратегияның бірде-бір компоненті ойлағандай нәтиже әкелген жоқ. 1970-ші жылдардың соңына таман халық инфляция мен жүмыссыздықтың жоғары деңгейінен зардап шекті. Көптеген американдықтар стагфляциядан Кейнс теория- сының іс жүзіне аспайтынына көз жеткізді. Оның үстіне, бас- қа фактор үкіметтің экономиканы басқарудағы салық саяса- тын қолдану қабілетін одан де бетер төмендетті. Енді бюджет тапшылығы салық саясатының тұрақты элементіне айналған- дай болды. Ол бірінші рет 1970-ші жылдардағы экономикалық тоқырау кезеңінде сыр бере бастады. Содан кейін, 1980-ші жылдары президент Рональд Рейганның (1981-1989) әскери шығындарын көбейтіл және салықты кесу бағдарламасын жүзеге асыру себебінен бюджет тапшылығы өсе түсті. Бюджет тапшылығы 1986 жылға қарай жалпы федералды шығынның 22 пайызынан астамын құрып, 221 миллиард долларға дейін көбейді. Енді үкімет сүранысты көтеру үшін салық немесе шығын саясатын қолданысы келсе де, тапшылық мұндай стратегияның мүмкіндігін жоққа шығарды. Бертіндегі, 1980-ші жылдардың соңынан бастап бюджет тапшылығының азаюы салық саясатының басты мәселесіне айналды. Жылдам өркен алып отырған сыртқы сауда мүмкіндіктері және жаңа техникалық өкімдердің шығуы жағ- дайында экономикалық өсуді ынталандыру үшін үкімет тара- пынан саяси қолдаудың көп қажеттілігі жоқтай көрінді. Шене- уніктердің пікірінше, тым төмен тапшылық үкіметтік қарыз- дарды азайтады және компаниялардың дамуды қаржыланды- ратын капиталды алуға жеңілдік беретін пайыздық ставкілерді түсіруге көмектеседі. Әйтеуір, 1998 жылы мемлекеттік бюджет кемелінен асып түсті. Бүл салықтарды азайтуға жаңа үмтылысты туындатты, бірақ салықтарды төмендетуге қатыс- ты ынталылықты бір жағынан алғанда соғыстан кейінгі «нәресте серпіліс» кезеңінің үрпақтарының көбі зейнеткерлік жасқа жетеді және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіндегі зейнеткерлік төлемдер мен «Медикэр» бағдарламасының ме- дициналық төлемдерін ала бастағанда, мемлекет жаңа ғасыр басында үлкен бюджеттік проблемалармен бетпе-бет келеді деген ой-пікір тежеді. Стратегтер 1990-шы жылдардың соңында көлемді эконо- микалық мақсаттарға жету үшін салық-бюджет саясатын қол- дануда бұрынғы ж о л салушыларға қарағанда, едәуір бейім- ділік көрсетті. Оның орнына, олар экономиканың жеке компо- ненттерін беріктеу мүддесінде саясаттың тар өзгерістеріне көбірек назар аударды. Президент Рейган мен оны алмастыру- шы Джордж Буш (1989-1993), капиталдың табысына салына- тын салықты азайтуға тырысты, яғни меншік немесе акциялар сияқты активтердің қүндылығын арттыру арқылы ұлттың әл-ауқатын көтеру. Сөйтіп олар осындай өзгерістер, жинақтау мен салымдауды ынталандырады деді. Алайда, демократтар, бұған қарсы шығып, мұндай өзгерістер байларға өте көп пай- да әкеледі деген пікірді айтты. Бірақ та бюджет тапшылығы азайғанда, президент Клинтон (1993-2001) осы мәселеге кенді және капиталдың табысына салынатын салықтық максималды ставкісі 1996 жылы 28 пайыздан 20 пайызға азайды. Клинтон сонымен қатар, экономикаға пайдасын тигізетін әртүрлі білім мен кәсіптік оқу бағдарламаларын жасады. Мұның бәрі жоға- ры біліктіленген, яғни өнімді және бәсеке қабілеті күшті, жұмыс күшін дамытуға бағытталған болды.

АҚШ экономикасындағы ақша

20-шы жүзжылдықтың соңғы жылдарында бюджеттің маңыздылығын сақтай отырып бүкіл экономиканы басқару ісінде басты назар салық-бюджет саясатынан қаржы-несие сая- с а т ы н қарай ығыстырылды. Қаржы-несие саясаты - тәуелсіз үкіметтік мекеме болып табылатын АҚШ федералдық қор жүйесінің қызмет саласы. Жайшылықта ҒесІ деп аталатын ол 12 аймақтық федералдық қор банктерінен және федералдық қор банкінің 25 бөлімшелерінен тұрады. Федералды заңдар бойынша тіркелген елдің барлық коммерциялық банктері фе- дералдық қор жүйесінің мүшесі болуы керек; штаттардың билігімен тіркелген банктерге сондай-ақ осы жүйеге кіруіне рұқсат беріледі. Әдетте, Федералдық қор жүйесінің мүшесі болып есептелетін банк, жеке адам өзінің жергілікті банкін қалай пайдаланса, ол да өз аймағының резервтік банкін солай қолдана алады. Федералдық қор жүйесін Федералдық қоржүйесін меңгеруші кеңес басқарады. Оған 14 жылдық мер- зімге Президент тағайындаған жеті мүше кіреді. Қаржы-несие саясатының аймағындағы аса маңызды шешімдерді жеті мең- герушіден, Нью-Йорктік федералдық қор банкінің мерзімді ауыстырылып отыратын төрт президентінен тұратын Федерал- дық қор жүйесінің ашық нарықтагы операцияларын қадағалай- тын Комитет қабылдайды. Фсдсралдық қор жүйесі мерзімді түрде өз эрекетін Конгрескс хабарлан отырса да, оны басқару- шылар заң бойынша Конгресс пен президенттсн тәуелсіз. Осы тәуелсіздікті нығайтып, Ғесі саясаттың аса маңызды қүбылыс- тарын «жабық есікте» талқылайды. Оларды біршама уақыт өткенде ғана, бірен-сарандап, халыққа жеткізіл отырады. Ол сондай-ақ өзінің қызметіндегі шығындарын қызмет көрсеткені үшін алынатын ақы мен салымдаудың кірісі есебінен толты- рады. Федералдық қор айналымдағы қаржы сомасын басқару және экономикаға несие үсынуда үш негізгі құралды қолдана- ды. Ең негізгісі - ашық нарықтағы операциялар немесе мем- леттік құнды қағаздарды сату және сатып алу деп аталады. Айналымдары қаржы сомасын көбейту үшін, Федералдық қор басқа компаниялар мен жеке адамдардың банктерінен құнды қағаздарды сатып алады және оларды чектермсн төлейді (ол басып шығаратын жаңа ақшалардың көзі); Гесі чектері бан- ктерге енгізілгенде, олар жаңа резерв қорларын құрайды, оның бөлігін банктер несиелеу мен салымдауға қолдануы мүмкін соның нәтижесінде айналымдары ақша көлемі ұлтанды. Екінші жағынан, егер Ғесі айналымдағы ақша сомасын азайтқыш кел- се, ол мемлекеттік құнды қағаздарды банктерге сатын, олар- дың резерв қорларын алады. Сөйтіп, резерв қорлары азайып қалған банктер несиелеуді азайтуға мұқтаж болады, соған сәй- кес айналымдары ақша көлемі де азаяды. Ғесі, сондай-ақ, салымдардың қабылдаушы мекемелерге қандай резерв қорларын олар ақша түрінде өз ссйфтсріііде сақ- тай алады немесе аймақтық резервтік банктерге салута бола- тынын көрсету арқылы айналымдары қаржыны бақылан ала- ды. Міндетті резервтік қорлар мөлшерінің көбеюі банктерді өз қорларының көп мөлшерін өздерінде ұстауға мәжбүр етеді. Сөйтіп, айналымдары қаржы мөлшері азаяды. Ал керісінше, міндетті резервтік қор азайса, онда айналымдары ақша мөлше- рі көбейеді. Банктер көбінесе олардың резерв қорларының талаптарын орындау үшін, бір-біріне бір күндік несие береді. «Федералдық қор ставкісі» деп аталатын мұндай несие ставкі-сі, қаржы-несие саясатының сол кездегі «сараң» немесе «жо- март» екенін көрсететін шешуші көрсеткіші болып табылады. Коммерциялық банктер резервтік банктердің несиелерін қайтару үшін есептік немесе пайыздық ставкілерді төлеп оты- рады. Осы федералдық үкіметтің ықпалын жүргізудің үшінші құралы болып табылады. Есептік ставкіні көтеріп немесе түсіре отырып, Ғесі несиелерді берудегі банктерден алынатын табыстың көлемін өзгертуден бір жақтан алғанды тоқтатып немесе дамытуы мүмкін. Осы аспаптық құралдар, Федералдық қордың АҚШ эко- номикасындағы қаржы мен несие санын арттырып немесе азай- туына мүмкіндік туғызады. Егер де айналымдары ақша сома- сы көбейсе, онда несие алу мүмкіндігі арта түседі деп есепте- леді. Бұл жағдайда пайыздық ставкілер түседі, компаниялар мен түтынушылар көп қаржы шығындайды; жұмыспен қамта- масыз ету деңгейі көтеріледі; егер осында экономика қуатты болса, ақшаның мол болуы инфляцияға әкеледі немесе доллар бағасының төмендеуіне соқтырады. Ақша ресурстары, яғни айналымдары ақша мөлшері, азайғанда несие алу мүмкіндігі төмендейді. Ал осы жағдайда несиелік пайыздар жоғарылай- лы, шығын деңгейі түрақтанады немесе түседі, ал инфляция баяулайды, экономиканың белсенділігі төмендегенде қаржы- ның шектеулілігі жүмыссыздықтың артуына әкелуі мүмкін. Алайда, көптеген факторлар Федералдық қордың белгілі бір мәселелерді шешуде қаржы-несие саясатын қолдану қаб- ілетін күрделендіреді. Мысалы, ақша әртүрлі формаларда болады және солардың қайсысына әсер ету керектігі жиі айқындалмай қалады. Ақшаның қарапайым формасы - тиын- дар және қағаз купюралар. Тиындарға доллар бөлігіне тең әртүрлі номиналдар кіреді: пенни - ол доллардың жүзден бір немесе бір центіне тең; сондай-ақ, бес центтік, он центтік тиын; жиырма бес центтік тиын, доллардың жартысы - елу цент, және бір долларлық тиын. Қағаз ақшаның мынандай номинал- дары бар: 1, 2, 5, 10, 20, 50 және 100 доллар. Айналымдары аса маңызды ақша компоненті ағымдағы шоттарда салым түрінде немесе басқа қаржылық мекемелер мен банктердегі бухгалтерлік жазбалар түрінде табылады. Жеке адамдар чек жаздыртып алу жолымен есептесе алады. Чек алушыға банктер белгілі соманы төлеуде нұсқаушы бола- ды. Мерзімді салымдар ағымдағы салымдарға ұқсас, ерекше- лігі - иеленуші шоттары ақшасын белгілі-бір уақытқа сақтау- ға келісім береді; әдетте салушылар осы қаражатты белгілен-ген мерзімнен бұрын алуы мүмкін, бірақ белгілі-бір пайызын жоғалтып, тұрақсыздық құнын төлейді. Қағаз ақша да ақша нарығының инвестициялық қоры болып табылады, ол қысқа мерзімді құнды қағаз акциялары, тез және жеңіл қолма- қол ақшаға баламаланатын басқа әртүрлі активтер ретінде табылады. Әртүрлі формала ұсталған ақша саны, басымдылық пен экономикаға тұтасымен маңызды немесе маңызды емес басқа факторларға байланысты оқтын-оқтын өзгеріп отыруы мүм- кін. Айналымдары ақшаның өзгерістері экономикаға біраз уақыт өткеннен кейін ғана әсер етуіне байланысты Ғе<3 шара- лары күрделенеді.

Қаржы-несие саясаты және салық-бюджет саясатының тұрақтануы

Ғесі іс-әрекеті уақыт өтісімен маңызды оқиғалар әсеріне байланысты өзгерді. Конгресс 1913 жылы банктік жүйелерінің бақылауын күшейту және алдыңғы жүзжылдыққа мерзімді өткен дүрбелеңді тоқтату үшін Федералдық қор жүйесін құр- ды. 1930-шы жылғы Ұлы Депрессияның нәтижесінде болған өзгерістерге байланысты Конгресс федералдық үкіметке қор резервтерінің талаптарын өзгерту мен қор нарығындағы мар- жаларды (несиеге алуда қолма-қол ақша беретін акциялар бағасының бөлігін) реттеуді тапсырды. Сонда да федералдық қор көбінесе жалпы экономикалық саясат мәселелерін шешкенде ол сайланған жоғары лауазым иелеріне бағынуға бейім тұратын. Мысалы, Екінші Дүниежү- зілік соғыс кезінде, ҒесІ АҚШ казынашылыққа төмен пайызға қарыз ақша алуға жәрдемдесті. Кейінірек, үкімет Корей соғы- сын қаржыландыру үшін қазынашылық құнды қағаздардың көп бөлігін сатқанда, Ғесі осы құнды қағаздардың бағасын төмендеуден сақтау үшін оларды түгелдей сатып алды. Ғесі тағы да 1951 жылы, қазынашылықпен келісімге келіп, Феде- ралдық қор саясаты қазыналық қаржыландыруға бағынбауы тиіс деп, өз тәуелсіздігін мәлімдеді. Бірақ, орталық банк сол күнге дейін қалыптасқан саяси дәстүрден шегінбеді. Мысалы, президент Дуайт Эйзенхауэрдың (1953-1961) консервативті әкімшілігі салық-бюджет саясатын кері тартса, Ғесі баға түрақтылығына, ал 1960-шы жылдары тым либералды прези- денттер тұсында, толық жұмыспен қамтамасыз ету мен эконо- микалық өсуді нығайтуға көп күш салды. Ғесі 1970-ші жылдары үкіметтің жұмыссыздықпен күресу үшін несненің тез кеңеюіне мүмкіндік берді. Бірақ экономика- ны күйзеліске үшырататын инфляция үдегендіктен, 1979 жыл- дан бастап орталық банк қаржы-несие саясатын күрт қыспақ- қа алды. Осы саясат айналымдары ақшаның өсуін бәсеңдетті, бірақ бүл 1980 және 1981-1982 жылдар арасында экономика- лық жылдам төмендеуіне әсерін тигізді. Алайда инфляция қарқыны шынымен де төмендеді және декаданың ортасына таман ҒесІ экономиканы байқастап кеңейту саясатын жалғасты- ра алды. Қалай болғанда да, федералды^ үкімет бюджет тап- шылығын жабу үшін үлкен мөлшерде қарыз алуға мәжбүр болғандықтан, пайыздық ставкілер салыстырмалы түрде жо- ғары болып қала берді. 1990-шы жылдары мүлде жоғалып кеткен тапшылықтың азаю мөлшеріне байланысты, пайыздық ставкілер де ақырындап төмендей бастады. Экономиканы түрақтандырудағы қаржы-несие саясаты- ның өспелі мәні мен салық саясатының маңызының азаюы саяси және экономикалық фактілерді бейнелеген шығар. 1960-шы, 1970-ші, 1980-ші жылдарда жинақталған тәжірбие инфляциямен күресу үшін салық-бюджет саясатын қолдана- тын демократиялық жолмен сайланған үкімет жүмыссыздық- тан да күрделі мәселелермен бетпе-бет келуі мүмкін екенін көрсетіп берді. Салық-бюджет саясатының жұмыссыздықпен күресудегі дәстүрлі әдістері шығынды көбейту немесе салық- тарды азайтуды талап еткендіктен, инфляциямен күрес үкіметтен шығындарды азайту немесе салықтарды көбейту сияқты танымал емес шаралардың қабылдануын талап етті. Басқа сөзбен айтқанда, инфляция кезінде саяси ахуал қаржы- несие саясатының үлкен рөлге ие болуына қолайлы жағдай туғызуы мүмкін. Салық-бюджет саясатының жұмыссыздықпен күресуге неге жарамдырақ, ал қаржы-несие саясатының инфляциямен күресуде неге тиімдірек екенін тағы бір фактор түсіндіреді. Қаржы-несие саясатының экономиканы 1930-шы жылдардағы Депрессия кезіндегі секілді қатты күйзелістен қалпына келтіру мүмкіндіктері шектелген еді. Қаржы-несие саясатының эконо- микалық күйзелістен сақтап қалу жолы - ағымдағы ақша сомасының үлғаюы және осыған байланысты пайыздық ставкінің төмендеуі. Бірақ пайыздық ставка нөлге теңелгенде, федералдық үкіметтің мүмкіндігі жойылады. Құрама Штат- тары соңғы жылдары экономистер «жою түзағы» деп атаған кедергіге үшыраған жоқ, бірақ бүл жағдай Жапонияда 1990-шы жылдардың аяғында пайда болды. Көптеген эконо- мистердің айтуы бойынша тоқыраулы экономикасы мен нөлдік пайыздық ставкілері жағдайындағы жапон үкіметі жаңар- тылған шығын мен экономикалық өсуді қолдау үшін едәуір мемлекеттік тапшылыққа бара отырып, агрессивті салық бю- джет саясатын жүргізуі керек еді.

Жаңа экономика?

Бүгін Федералдық қордың экономистері, қаржы-несие саясат «сараң» немесе «жомарт» болуы керек пе дегенді анық- тайтын бірнеше өлшемдерді қолданады. Сол ыңғайлардың бірі экономикалық өсімнің нақты және потенңиалды қарқынын салыстыру болып табылады. Потенциалдық әрлеу жүмыс кү- шінің өсуі мен еңбек өнімділігінің кез-келген жоғарылауының немесе бір жүмысшы шығаратын өнімінің қосындысыз тең деп саналады. 1990-шы жылдардың соңында, жыл сайынғы жоспарланған жүмыс күшінің өсуі 1 пайыз, ал еңбек өнімділігі шамамен 1-1.5 пайызын қүрады. Сондықтан, өсудің потенңиал- ды қарқыны 2-2.5 пайыз қүрайды деп есептелді. Бүл баға бе- ру бойынша, нақтылы өсімнің мерзімді потенциалды өсімнен асып кетуі инфляция қаупін көтеруші және сондықтан да, айналымдары ақшаның азаюын талап етуші фактор ретінде қабылданады. КАІІШ деп аталған екінші көрсеткіш - инфляцияның күшеюіне жол бермейтін жүмыссыздық пайызы. Үзақ мер- зімдері мәліметтерді талқылаған экономистер жүмыссыздық белгілі деңгейден төмен түскенде, әдетте, инфляция күшейеді деді. 1990-шы жылдардың басында аяқталған он жыл ішінде, экономистер КАІКЛІ шамамен 6 пайызға тең болады деп есеп- теді. Алайда кейінірек 1990-шы жылдары осы көрсеткіш ша- мамен 5.5 пайызға дейін төмендеді. 1990-шы жылдардың соңында микропроцессор, лазерлі, опто-талшықты спутник сияқты жаңа технологиялардың пайда болуы экономистер күткендей емес, бәлкім, одан да маңызы зор болып, америка экономикасын әлдеқайда өнімді қылуға септігін тигізді. Федералдық қордың төрағасы Алан Гринспан 1999 жылдың ортасында былай деген еді: «Біздің ақпараттық технологиялар деп атайтын соңғы техникалық жетістіктеріміз осыдан бес жыл бүрын ойға келмеген әдістермен қүндылықты жасап, бизнестің сипатын өзгерте бастады». Гринспанның пікірінше, тұтынушылық қажеттілігі мен шикізаттың кен орны туралы уақтылы ақпараттың болмауы, компанияларды жұмыс күші мен өндірістік қорды айтарлық- тай артығымен пайдалануға мәжбүр етті. Бірақ ақпараттың сапасы жақсарған сайын, компаниялар тиімдірек жұмыс істей алады. Ақпараттық технологиялар жеткізу уақытын кеңейтуді қамтамасыз етеді және жаңалық үрдісін жеңілдетіп, оны тез- детеді. Мысалы, Гринспан көрсеткендей, компьютерді қолдану архитекторлық компаниялардың штаты мен жобалаудың ұзақ- тылығын қысқартуға және медициналық диагностиканың сапа- сы>і мен жылдамдығын арттыруға мүмкіндік тудырды. 1990-шы жылдардың соңындағы өнімділіктің күтпеген көтерілуін жоғарыда айтылған технологиялық жетістіктермен түсіндіруге болатын шығар. Егер онжылдықтың басында онімділіктің ж ы л сайынғы өсімі бір пайыздық аясын құраса, 1990-шы жылдардың соңында бұл көрсеткіш шамамен үш па- йызға теңелді. Бұл экономистердің күткенінен едәуір асып кетті. Өнімділіктің жоғарырақ болуы, компаниялардың ин- фляцияны тудырмай, тездеп дами алатынын білдіреді. Жү- мысшылардың жалақыларын көбейтуге байланысты қойған күтілмеген талаптары адамдардың жылдам өзгеріп жатқан :жономикада өз орындарынан айырылып қалу қаупінің нәти- жесі болар, сондай-ақ, инфляцияның ықпалын төмендетуге сеп гігін тигізді. Кейбір экономистер Американың инфляңиясыз әлдеқайда тез дамуына қабілетті, кенеттен құрған «жаңа эко- иомикасына» қатысты концепңиясын келемеждеді. Олардың айтуынша, әлемдік бәсекенің үлғаюы даусыз факт болғанымен де, бұл үрдіс Америка экономикасының көптеген салаларын айналып өтті. Компьютерлер Америкадағы бизнесті жүргізудің сипатын өзгерткенмен де, олар, сондай-ақ, іскерлік операңия- ларда қосымша күрделі мәселелерді туғызды. Бірақ, егер экономистер Гринспанның экономика едәуір «құрылымдық жылжуды» өткерді деген ойымен келіссе де, экономика өзгере ме немесе керемет жақсы көрсеткіштер қан- ша уақытқа созылады деген мәселелер тағы да туындады. Жауабы - экономикалық бұрынғы компоненті жұмыс күшіне тәуелді болса керек. Жаңа технологиямен ығыстырылған жүмысшылар жаңа салаларда жұмысты тез тауып отырды. Нәтижесінде 1990-шы жылдардың соңында, халықтың жалпы санына қарағанда, жұмыс жасаушылардың саны асып кетті. Бүл тендснцияның шексіз болуы мүмкін емес еді. 1999 жыл- дың ортасында 16 жастан 64 жасқа дейін «потенциалды жүмысшылардың» саны, яғни, мұндай мүмкіндік болған жағ- дайда, жұмыс істегісі келген жүмыссыздардың саны жалпы халық санының 5.7 пайызын немесе шамамен 10 миллионды құрады. Үкімет осындай мәліметтерді жинай бастағаннан бері бұл 1970-ші жылдан бастап, ең төменгі көрсеткіш еді. Ақы- рында экономистер Құрама Штаттары жұмыс күшінің жетіспе- ушілігіне соқтығысады, ол өз кезегінде инфляцияны туында- тып, Федералдық қордан экономикалық өсуді баяулатуын ұйымдастыруды талап етуі мүмкін деп ескертті. Сонда да көптеген факторлар, бір жақтан қарағанда, шарасыз болып көрінген оқиғалардың дамуын тоқтатуы ықтимал. Оңай қол жететін жүмысшылар санын көбейтетін иммиграңия күшеюі мүмкін. Алайда бұл жағдайдың болуы екіталай: себебі 1990-шы жылдардағы Құрама Штаттарының саяси климаты иммигра- цияның ұлғаюына қолайсыз болды. Сарапшылардың көбейіп келе жатқан пікірінше, 65 жаста зейнетке шығып, жұмыс атқаруды жалғастырған американдықтардың саны көбейеді. Бүл, сондай-ақ, потенциалды жүмысшылардың санын өсіруі мүмкін. Шынында да, 1999 жылы бизнесті зерттеудің беделді үйымы, Экономикалық даму комитеті, қызмет берушілерге жасы ұлғайған еңбекшілерге өз орындарында қалуға бөгет болатын кедергілерді алып тастауды ұсынды. Кәзіргі тенден- цияларға Экономикалық даму комитеті мынандай болжам жасады: 2030 жылы 65 жастағы әрбір адамға үш жұмысшы келеді, 1950 жылы бұл сан, жетіге тең болған демографиялық өзгеріс компанияларды жұмыс күшін іздеуге мәжбүр етті. «Бұрын компаниялар, жасы ұлғайған қызметкерлерд^ еңбек демалысына ерте кетіп, жастарға жұмыс орындарын бо- сатқанын дұрыс көрген - деп көрсетті комитет, - Алайда, бұл шешім жұмыс күші көп болған дәуірге сәйкес келген, ал, керісінше, жұмыс күші жетпей жатқанда бұл қолайлы емес». Басқаша айтқанда, үлкен жетістіктерге жеткен Құрама Штаттары 1990-шы жылдардың аяғында белгісіз экономика- лық жағдайға тап болды. Егер көптеген адамдарға жаңа эко- номикалық дәуір шексіздікке керсендей болып көрінсе, басқа- ларында мұндай сенімділік болған жоқ. Көбі белгісіздікті есепке алып, сақ-оптимистік позицияны үстады. 1997 жылы Гринспан былай деп ескерткен болатын: «Өкінішке қарай, тарих, түптел келгенде, сағымға айналып кететін «жаңа дәуірлер» сияқты пікір-көзқарастарға әбден толы. Тоқ етерін айтқанда, тарих сақтыққа үйретеді».