АҚШ үкіметінің экономикадағы рөлі

АҚШ өзіндегі еркін кәсіпкерлік жүйесін басқа елдерге үлгі ретінде ұсынады. Шынында да мемлекеттің экономикалық жетістігі экономикалық еркін бәсекелестік кезінде де, және үкіметтің ондағы кәсіпорындар мен тұлғалардың жұмысына араласпаған жағдайда да, яғни оларға нарықтағы ашық бәсекеде ілгері басуына немесе жеңіліп тынуларына кедергі келтірмеген кезде де, қалыпты болатындығы күмән тудырмай- тын сияқты. Бірақ АҚШ-тағы бизнес қай мөлшерде еркіндікті пайдалана алады? Бүл сұраққа біржақты жауап беруге болмайды. Үкіметтік реттеудің толық жүйесі кәсіпкерлік іс-әрекеттің кешенді нормаларын қалыптастырады. Жыл сайын үкімет мыңдаған жаңа нормалар қабылдап, солардың көмег- імен кәсіпкерге нені істеуге болатынын, нені істеуге болмайты- нын соңғы бөлшегіне дейін боршалап көрсетеді. Алайда, АҚШ-та үкіметтік реттеу бір жолға қойылды деп айтуға ертерек. Соңғы жылдары ол бір салада күшейтілсе, екіншісінде - босаңсыды. Шынында да, АҚШ-тың экономика тарихында үкіметтің бизнес істеріне қалай және қаншалықты терең араласуы жөнінде ұзын сонар пікір талас болғаны рас.

Араласпау саясаты үкіметтің араласуна қарсы тұруда

АҚШ үкіметінің бизнеске арналған саясаты франңуздың ЬаІ8$е2-Ғаіге - «тиіспей қалдыру» деген терминімен бейнеле- неді. Бүл ұғым 18-ші ғасырдағы шотландтық Адам Смиттің экономикалық теорияларынан бастау алады, оның экономика- лық ойлары Американдық капитализмнің өсіп-өркендеуіне айтарлықтай септігін тигізді. Смиттің пікірінше, жеке мүдделер әрекет еркіндігін алу қажет. Нарық еркін және бәсекелестік жағдайында істеген кезде жеке қызығушылықпен дәлелденген жеке мүдделер бірігіп қоғам мүдделеріне пайда әкеледі. Смит үкімет араласуының кейбір түрлерін қолдады, негізінен ол еркін кәсіпкерліктің ережелерін орнату міндетін атқарды. Бұл Смиттің ЬаІ8§е2-іаіге принципін жақтаған пікірі еді, соның арқасында А. Смит жеке адамға көп сенім артатын және билік дегенге күмәнмен қарайтын ел - Америкада беделге ие болды. Алайда Ьаіззег-Ғаіге принципі жеке мүдделердің көптеген жағдайларда үкіметтен көмек сұрауын тоқтата алған жоқ. Темір жол компаниялары 19-шы ғасырда грант ретінде жер және қоғамдық субсидиялар алды. Өндірістің кейбір салалары сырттан келген бәсекелестікке шыдамай, үкіметке тиісті сауда саясатын жүргізу туралы өтініштерін беріп жатты. Жеке мен- шік қолындағы АҚШ-тың ауыл шаруашылығы тұрақты түрде үкіметтен көмек алып тұрды. Өндірістің басқа салалары үкіметтен салық жеңілдігін, тіпті тікелей субсидияларды алып тұрды. Жеке меншік өндірісін үкімет тарапынан реттеу екі түрге бөлінеді экономикалық және әлеуметтік реттеу. Экономика- лық реттеу бағаны басқарады. Ол түтынушылар мен кейбір компанияларды (әдетте шағын бизнестерді) ірі компаниялардан сақтау теориясына негізделген, яғни толық бәсекелестік рынок жағдайын жасау мүмкін емес, сондықтан да тікелей қорғауды жүзеге асыру қиынға соғады. Экономикалық реттеу осы жағ- дайда өзара бытшыт қылатын бәсекелестік деп аталатыннан компанияларды қорғау үшін құрылған. Әлеуметтік реттеу болса тұрақты жұмыс орнын жасау мен қоршаған ортаны қорғау сияқты экономикалық емес мақсаттардай тұрады. Әлеуметтік нормалар қоғамға қажет әрекеттерді қолдап, зиян әкелетін корпоративті әрекеттерге тиым салады. Мысалы, үкімет фабрикалардан тазарту қондырғыларының бар болуын талап етіп, жүмысшылар денсаулығын ойлайтын және оларға төлемақы беріп тұратын компанияларға салық жеңілдіктерін береді. Америка тарихы экономикаға үкіметтің араласуын жақ- тайтындар мен Ьаіззег-ішге принциптерін қолдайтындар ара- сындағы айтысқа толы. Соңғы 25 жылда либералдар мен кон- серваторлар экономикалық реттеудің кейбір түрлерін азайтуға тіпті оны жоюға тырысты. Бұл реттеулер компанияларды бәсекелестіктен түтынушылар есебінен қорғайтынын екі жақ та атап өтті. Алайда, саяси басшылық әлеуметтік реттеу жөнінде өзара үлкен қайшылыққа келді. Либералдар экономи- калық мақсат- мүддені көздемейтін үкіметтік араласуды қол- дады, ал консерваторлар үкіметтің бүл үмтылысынан кәсі- пкерлер арасындағы бәсекелестікті шектеу, яғни өндіріс тиімділігін төмендету талпынысын көрді.

Үкіметтің араласуының өсуі

АҚШ мемлекетінің өмір сүруінің алғашқы кезеңдерінде үкімет басшылары өздерінің реттеушілік мүмкіндіктерін көп пайдаланбады. Алайда, 20-шы ғасырдың келуімен АҚШ өндірісінің өсуі, ірі корпорациялардың пайда болуы тұтынушы-лар мен шағын бизнесті қорғау үшін үкіметтің араласуын күн тэртібіне қойды. 1890 жылы Конгресс Шерманның монополия- ға қарсы заңын қабылдады. Бүл заң монополияларды бөлшек- тен, бәсекелестік пен еркін кәсіпкерлікті қалпына келтірді. 1906 жылы азық-түлік пен дәрі-дәрмектің дүрыс белгіленуін және еттің сатылуынан бүрын тексерілуін талап ететін заң қа- былданды. 1913 жылы үкімет жаңа федералдық банк, Феде- ралдық сақтық қор жүйесін қабылдады, онда ұлттық ақша ре- сурстарын реттейтін және банк жүйесін қадағалайтын тетіктер енгізілді. «Жаңа Бағыт» деген атауға ие болған бағдарламаның арқасында үкімет роліне үлкен өзгерістер енгізілді, бүл пре- зидент Франклин Рузвельттің Ұлы Депрессияға берген жауабы еді. 1930-шы жылдары АҚШ өз тарихында экономикалық дағ- дарыстың ең ауырын, жүмыссыздықтың ең жоғары деңгейін басынан өткерді. Көптеген америкайлықтар еркін капитализм ақырына жетті деп есептеді. Сондықтан да олар үкімет тара- пынан қиындықтарды жеңілдету және өзін-өзі жойған бәсеке- лестік^ шектейтін шаралар қабылдауды талап етті. Рузвельт пен Конгресс үкіметтің экономикаға араласуына құқықтық негіз беретін заңдарды қабылдады. Көптеген мәселелер ара- сында бүл заңдар акция саудасын реттеді, жұмысшылардың одақ құруға қүқықтарын бекітті, жұмыс уақыты мен жалақы көлемін анықтауға жәрдемдесті, жұмыссыздарға жәрдемақы және қарттарға зейнетақы төлеуді міндеттеді, фермалар мен қожалықтарға субсидиялар бергізді, банк депозиттерді қа- уіпсіздендірді және Теннесси аңғарында дамудың үлкен аймақ- тық билігін құрды. 1930-шы жылдардан бері жүмысшылар мен түтынушы- ларды қорғайтын көптеген заңдар мен нормалар қабылданды. Жұмысқа қабылдау барысында адамның жас ерекшелігіне, жынысы, нәсілі және діни нанымына қарап қысым жасау заңсыз болып есептеледі. Жалпы балалардың еңбегін пайдала- нуға тыйым салынды. Тәуелсіз кәсіподақтар қүруға, төлемдер жайлы келіссөз жүргізуге және ереуілге шығуға кепілдік берілді. Үкімет жұмыс орнының қауіпсіздігі мен денсаулық сақтау кодекстерін шығарып, олардың сақталуын талап ететін болды. Құрама Штаттарында сатылатын әрбір өнім үкімет реттеуінен өтуі қажет, атап айтқанда, азық-түлік шығарушы- лар қүмырада, қорапта және шөлмекте не бар екенін нақты жазулары тиіс; ешбір дәрі толық сынақтан өтпейінше саудаға түспеуі тиіс; автокөліктер техника қауіпсіздігі мен ластау нор-маларына сәйкес жасалулары тиіс( тауар бағасы нақтылы тіркелуі тиіс, ал жарнама берушілер түтынушыларға өз өнімдері жайлы жалған ақпарат бере алмайды. 1990-шы жылдардың басында Конгресс сауда мен байла- ныстан бастап, ядролық энергия, өндіріс өнімдерінің қа- уіпсіздігі, дәрі-дәрмек өндірісі және де жұмыспен қамтамасыз ету орталықтарының жұмысын реттейтін 100-ден астам феде- ралдық агенттіктерді құрды. Солардың ішінде соңынан қүрыл- ғандардың қатарына әуе қатынасы мен сондағы қауіпсіздік ережелерін қалыптастыратын 1996 жылы жасақталған Феде- ралдық авиаңия басқармасы мен 1971 жылы дүниеге келген жүргізушілер мен автокөлік қауіпсіздігіне бақылау жасайтын Көлік жолдарындағы қауіпсіздік жөніндегі ұлттық басқарма. Бұл екі агенттік те федералдық Көлік министрлігінің құрамы- на енеді. Реттейтін агенттіктер теориялық түрғыдан президент пен саяси күштер тарапынан қысым көрсетіле алмайтындай қүрас- тырылған. Оларды тәуелсіз кеңестер басқарады, төрағалар кандидатурасын президент Сенат мақұлдауына ұсынады. Заңға сәйкес бүл басқармалар екі негізгі саяси партия өкілдерінен құрылуы тиіс, ондағы шектелген қызмет мерзімі 5 жыл және 7 жыл аралығында. Әрбір агенттіктің 1000 қызметкерден асатын штаты бар. Конгресс агенттіктерді қаржыландырып, олардың іс-әрекетін бақылайды. Кей кездері реттеу агенттікт- ері сот сияқты жұмыстарды атқарады. Олар сот сияқты тыңдаулар өткізеді, ал олардың ережелерін федералдық соттар қарауға тиіс. Реттеу агенттіктерінің ресми түрдегі тәуелсіздігіне қара- мастан Конгрестің кейбір мүшелері үйымдастырушыларының атынан оған ықпал еткісі келеді. Кейбір сыншылар кәсіпорын- дардың өздерінің жұмысын реттейтін агенттіктерге кейде зор ықпал ететінін сынға алады( реттеу агенттігінде жұмыс істеген мамандардың өздерінің реттейтін салаларында жетік білім алып кейіннен өз қызмет мерзімін аяқтағаннан кейін сол ком- панияларға жалақысы жоғары жұмысқа тұрып жататынын айтады. Компаниялардың да шағымдары жоқ емес. Сынаушы- лар бизнесті реттейтін үкімет нормалары нарықтың өзгеруіне байланысты тез ескіріп қалатындығына назар аударады.

Федералдық үкіметтің монополияны бақылауға алуға жасалған талпыныстары

Монополиялар АҚШ үкіметі қоғам мүддееіне орай рет- теуге тырысқан кәсіпорындардың алғашқылары еді. Шағын компаниялардың бірігуі кейбір ірі корпорацияларға нарық тәр- тібінен шығып, бағаларды белгілеуге немесе бәсекелестерді на- рықтан шеттетуге мүмкіндік берді. Реформаторлар бүл әре- кеттер түптел келгенде түтынушылардың тауарды жоғары ба- таға сатып алуына әкеліп соғатынын және таңдауларын шек- тейтінін айтты. Ал 1890 жылы қабылданған Шерманның моно- полияға қарсы заңы ешбір жеке тұлғаның немесе бизнестің саудайы монополияландыруға және саудаға қатысушылар ара- сында баға жөнінде келісімге келуге тыйым салды. 1990-шы жылдардың басында үкімет бүл заңды Рокфеллердің 8іапс1агс1 Оіі компаниясын және басқа да өз экономикалық беделін асы- ра пайдаланған ірі фирмаларды құлату үшін қолдайды. 1914 жылы Конгресс Клейтонның монополияларға қарсы заңы мен Федералды сауда комиссиясының заңын қабылдады, аталмыш заңдар Шерманның монополияға қарсы заңын күшей- те түсті. Атап айтқанда, Клейтонның монополияға қарсы заңы саудайы заңсыз шектетудің нақты түсіндірмесін берді. Заң кейбір сатып алушылардың басқа сатып алушылардың алдын- да биіктетіп тұратын баға айырмашылығына тыйым салды; өндірушілердің өз өнімдерін тек қана бәсекелестерінің өнімдерін саудалаудан бас тартуға келісім берген сауда аген- ттеріне өткізуге тыйым салды( және де бәсекелестікті шек- тейтін әрекеттер мен заңдар қабылдауға тыйым салды. Феде- ралдық сауда комиссиясының заңы бизнестен бәсекелестікке қарсы және басқа да күмәнді іс-әрекеттерді болдырмау үшін үкімет комиссиясы^ құрды. Сыншылар аталған монополияға қарсы құралдардың толық нәтижелілігіне күмән білдірді. Құрама Штаттарындағы болат өндірісінің жартысынан астамын өз қолында ұстаған Құрама Штаттарының болат өндіру ШіІесІ 8Ше8 8іее1 корпора- циясына 1912 жылы монополист деген кінә тағылды. Корпора- цияға қарсы сот ісі 1920 жылға дейін созылды. Нәтижесінде Жоғарғы Сот Шііесі 8Ше§ 8іее1 корпорациясын монополия деп таныған жоқ, себебі оның саудайы «негізсіз» шектеуге қатысы дәлелденген жоқ. Сот көлемділік пен монополия арасындағы айырмашылық^ мұқият қарастырыл, корпорация көлемнің үлкендігі міндетті түрде жаман болмайды деп тапты. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін үкілет монополия- ларға қарсы сот шараларын жалғастырды. Федералды^ сауда комиссиясы және Әділет министрлігінің монополияға қарсы бөлімі монополистердің тұтынушылар мүдделеріне қайшы ке- летін сауда бірлестіктерін құру және бәсекелестікті қатты шектейтін іс-әрекеттердің алдын алуға тырысты. Төрт оқиға осы әрекеттердің ауқымын көрсетеді. ш 1945 жылы Американың Аллюминий компаниясына қатысты федералды^ апелляциялық соты қараған ісінде кәсіпорынның монополия ретінде қарастырылмас бұрын нарықтағы үлесінің қаншама үлкен болуы тал- қылайды. Сот пікірінше, монополия деп есептеуге ком- панияның нарықтағы үлесі 90% болғанда толық негіз бар, ал «60 немесе 65% болғанда анықтау қажет, ал тек 33% болғанда олай есептеуге болмайды» - деп шешті. ІІ 1961 жылы электр қүрал-жабдықтарын шығаратын бірқатар компанияларға баға жөнінде өзара келісіл, бә- секелестікті шектеді деген айып тағылды. Нәтижесінде, компаниялар түтынушыларға шығындарын өтеп беруге келісім берді және кінәлі компания басшылары абақ- тыға жабылды. и 1963 жылы АҚШ-тың Жоғарғы Соты нарықтағы үлес салмағы жоғары фирмалар бәсекелестікті шектейді деп шешті. Сот Филадельфия ұлттық банкін жауалқа тартты. Сот шешімі бойынша егер бірлесу компанияға нарықтың қалған бөлігін бақылауға алуға мүмкіндік берсе және сауда бірлестігінің зиянсыздығы туралы на- қты дәлелдер жоқ болса, онда кәсіпорындардың бірле- суіне тыйым салынады. ш 1997 жылы федералдық сот шешімі бойынша, бөлшек сауданың топтаспағанына қарамастан, кеңсе заттар «су- пермаркеттері» секілді кейбір бөлшек сауда бірлес- тіктері әртүрлі экономикалық нарықтарда бәсекелесіп жүр, алайда, аталған нарықтарда екі фирманың сауда бірлестігін қүруын сот бәсекелестікке қарсы бағыттал- ған деп тапты. Сот ісі кеңсе заттарымен қамтамасыз ететін 8іар1е§ компаниясы мен құрылыс заттарын сау- далайтын Ноте Бероі; компаниясының жұмысын қара- ды. Жоспарланған сауда бірлестігі іске аспады. Бүл мысалдар монополия мен бәсекелестік туралы за- ңның бүзылғанын немесе бұзылмағанын анықтау қиын екендігін көрсетіп берді. Заңды түсіндіру өзгерді, кейде сарап- шылар компаниялардың нарық жұмысына кедергі жасайтын- дай күшеюін бағалауда келісімге келе алмайды. Сондай ақ, жағдай өзгеріп, бұрын монополияға қарсы іс-шаралар туғыза- тын корпоративтік келісімдер бүгінгі күні қауіп-қатер төндірмейді деп есептеледі. Зіапсіагсі ОН монополиясының қалыптан тыс беделіне қарсы абыржулар 1900-шы жылдардың басы Рокфеллердің мұнай империясын ұсақ компанияларға бөлуге әкеп соқтырды, олардың арасында болашақта Еххоп мен МоЪіІ деп аталған компаниялар да болды. Бірақ 1990-шы жылдардың аяғында Еххоп мен МоЬіІ өздерінің бірігуі жайлы көпшілікке жария еткенде, ол қоғамдық абыржу тудырған жоқ, сонымен бірге бірігуді қолдамай тұрып үкімет олардан ымыраға келуді талап етті. Бензин бағасы өскен жоқ және басқа ірі мұнай компаниялар арасындағы бәсекелестік азайған жоқ.

Көлік саласын реттеуден бас тарту

Монополияға қарсы бағытталған заңдар бәсекелестікті өсіруге үмтылса, реттеудің басқа түрлері теріс нәтиже беру- лері мүмкін. 1970-ші жылдары американдықтар арасында инфляцияға байланысты алаңдаушылық туып, баға бәсеке- лестігін шектейтін реттеу әрекеттері жаңадан қарастырылды. Сондықтан да, кәсіпорындар бақылау арқылы нарықтық күштердің ортасында қыспақта қалған көптеген жағдайларда үкімет реттеу тетіктерін азайтуға шешім қабылдады. Дерегуляңия ең алдымен көлік-қатынас саласына енгізіл- ді. Президент Джимми Картер билік жүргізген тұста (1977-1981) Конгресс авиаңия, жүк тасымалдау, автокөлік жә- не темір жол қатынасындағы мемлекеттік бақылауды азайта- тын заңдар қабылдады. Тасымалдау саласындағы компания- ларға ауада, жолда және темір жолда өз еркімен бағдар таң- дап бәсекелесуге толық мүмкіндік жасалды, сондай-ақ оларға бағаны еркін түрде анықтайтын таңдау құқығы берілді. Тасы- малдау саласындағы дерегуляңия нәтижесінде Конгресс эконо- микалық реттеудің маңызды екі түлғасының қызметін тоқтат- ты. Олар 109 жылдық тарихы бар Штатаралық сауда комис- сиясы және 45 жылдық тарихы бар Азаматтық аэронавтика басқармасы еді. Дерегуляңияның әсерін нақты анықтау қиын болғанымен, ол септігін тигізген салалардың күрт дамуын аңғаруға әбден болатын еді. Авиация саласын қарастырып өтелік. Үкімет бүл саланы реттеуден бас тартқаннан кейін авиакомпаниялар жаңа белгісіз ортаға өздерінше бейімделуге жанталаса тырысты. Жаңадан пайда болған бәсекелес-компаниялар үшқыштар мен жүмысшыларға жалақыны аз төлеп, соған сәйкес қызметтің арзан және қарапайым түрлерін халыққа ұсынды. Үкімет та- рапынан қойылатын және өз шығындарын толықтай ақтайтын тарифтерге үйреніп қалған ірі авиакомпаниялар, бәсекелестікті жаңа жағдайда қатты сезінді. Кейбір ірі компаниялар, атап ай- тқанда американдықтар санасында азаматтық әуе саяхатымен тікелей байланысты Рай Атегісап ^огЫ Аіпүауз авиакомпания- сы және басқа компанияларға қарағанда жылына жолаушы- ларды көп таситын Еазіегп Аігііпез авнакомпаннясы банкрот- тыққа ұшырады. Мемлекеттің ең ірі Шііесі Аігііпев компания- сы қүрдымның аз-ақ алдында қалды, бірақ сол компанияны өз жүмысшылары сатып алып, ол аман қалды. Бұл өзгерістер тұтынут ы л арды да сырт айналған жоқ. Олардың көпшілігі жаңа компаниялар мен қызметтердің пай- да болуын жақсы нышан деп бағалады. Жолақысының өзгеруі екіталай қабылданды, кейбір клиенттер оған өз наразылығын білдірді. Монополиялар мен реттелетін компаниялар бағалар- ды өздерінің пайдасына қарай қойып әр жеке қызметтің пайда түсіретінін, түсірмейтінін көп қарастырған жоқ. Авиакомпания- лар үкімет тарапынан реттеліп тұрған кезде астанаға, мемле- кет ішінде және алыс бағыттарға қатынайтын маршруттардың бағасы шынайы бағаларынан жоғары қойылған еді, ал қымбат- тау жақын бағыттар мен халық саны аз аймақтарға жету жол ақысы өзіндік қызмет көрсету қүнынан төмен болатын. Мем- лекеттік бақылау алынып тасталғаннан кейін бүл тәртіп өз күшін жойды, себебі шағын бәсекелестер бұрыннан бері баға- сы жасанды жоғары ұсталған үлкен маршруттарды жеңіп алып, пайда түсіретінін үғынды. Сондықтан да бұл талаптарды орындау үшін авиакомпа- ниялар жолақысын қысқартумен қатар пайда аз түсіретін мар- шруттар бағасын азайтыл, соған сәйкес қызмет көрсету түрл- ерін де кемітті. Өте ірі тасымалдаушылар бөлімдері тарапынан осы қызмет көрсетудің кейбір түрлері кейіннен жаңа күн- делікті авиа жолдар ретінде қайта қалпына келтірілді. Осын- дай жұмыстардың арқасында «қала сыртында тұратын» түр- ғындардың әуе қатынасы қалпына келтірілді. Аталмыш бағыт- тарда шағын авиакомпаниялардың қызмет көрсету деңгейі реактивті үшақтардың орнына ескі аэропландарды қолданған-дығына байланысты едәуір төмен болғаны, сүранымдарын өткере отырып өз жұмысын тоқтатпай жүргізе берді. Тасымалдау саласындағы компаниялар мемлекеттік ба- қылаудың алынып тасталуына алғашында қарсы болды, бірақ кейіннен олар мұны оң қабылдап, қолдауға да мәжбүр болды. Түтынушылар үшін бәрі сапырылысып кеткендей болды. Дере- гуляңияның алғашқы кезеңдерінде пайда болған шағын авиа- компаниялар жоғалып кетіп, кейбір нарықтық бәсекеде компа- ниялардың бірігуіне байланысты бәсекелестік төмендей түсті. Дегенмен, сарапшылар реттеу кезеңдеріне қарағанда билет қүнының арзандағайын жалпы мойындал отыр. Әуе кемелер- імен саяхат жасау жылдам дамуда. Мысалы, дерегуляция бас- талған 1978 жылы жолаушылар АҚШ әуе кемелерімен 226 800 миллион мильді (362 800 миллион километр) ұшып етсе, 1997 жылы бүл көрсеткіш үш есе артып, 605 400 милли- он мильге (968 640 миллион километр) дейін жетті.

Телекомуникациялар

1980-ші жылдарға дейін АҚШ-та телефон компаниясы деген термин Американың телефон және телеграф компания- сының синонимі болды. АТ&Т телефон бизнесінің барлық ас- пектілерін өз бақылауында үстады. Оның аймақтық бөлімше- лері ВаЪу Веііз деген атпен белгілі реттелген монополиялар келісілген аймақтарда айрықша құқыққа ие еді. Федералдық байланыс комиссиясы штаттар арасындағы байланыс бағала- рын реттесе, ал штаттық реттеу бөлімдер! жергілікті және штаттың ішіндегі байланыстың бағаларын мақүлдауға тиісті болды. Үкіметтің бұл саланы реттеуі телефондық компаниялар электр энергия көздері секілді табиғи монополия екен деген теорияға негізделді. Ал бәсекелестікті тудыру үшін қосымша кабельді сым тарту қажеттігі шығынды және пайдасыз деп есептелінді. Бұл көзқарас 1970-ші жылдардың басында күрт технологиялық дамудың жылдам табыс әкелуіне байланысты өзгерді. Тәуелсіз компаниялар өздерінің АТ&Т компанияға бә- секелес бола алатындығын сезінді. Бірақ олардың пікірінше те- лефондық монополиялар өздерінің көлемді желілеріне өзге- лерді жолатпау арқылы бәсекелестікті бөгел отыр. Телекоммуникаңиядағы реттеулі жою екі көлемді кезең- ге созылды. 1984 жылы сот АТ&Т-дің телефон монополиясын ыдыратыл, аймақтық бөлімшелерден бас тартуын талап етті. АТ&Т халықаралық телефондық қатынас бизнесінің әлі де үлкен бөлігіне ие болды, бірақ қайратты МСІ Сошшипісаііопз пен 8ргіп1 Сошшипіса1;іоп8 сияқты бәсекелестер бизнестің кейбір бөлігін жеңіп алды, олар өз істерімен қызметті жақ- сартыл, бағаны арзандатуға мүмкіндік бар екенін көрсете алды. Бір декададан кейін ВаЬу Ве1І8 монополиясын ыдырату үшін іс-әрекеттер күшейе түсті. Жаңа технологиялар, атап ай- тқанда, кабельді теледидар, телефонды үялы байланыс, интер- нет, жергілікті телефондық компанияларға балама бола ала- ды. Бірақ экономистердің пікірінше, аймақтық монополиялар- дың күш-қуаты байланыстың балама түрлерінің дамуына үлкен кедергілер келтірді. Атап айтқанда, бәсекелестер моно- полист^ желісіне ең болмаса уақытша қосылмаса мүлдем дамымай қалулары мүмкін. Мұндай бірлесіп, жұмыс істеу формасына ВаЪу Веіі әртүрлі сылтаумен кедергі етті. 1996 жылы Конгресс жаңа Телекоммуникациялар жөнін- дегі заң қабылдап, бұл мәселеге жауап берді. Заң бойынша АТ&Т секілді халықаралық байланыс компанияларына, ка- бельді теледидарға және басқа да істерін жаңа бастап келе жатқан компанияларға жергілікті телефондық бизнеске кірісе бастауға рұқсат берілді. Бұл шындығында бәсекелестердің ай- мақтық монополиялардың желісіне қосылуын талап етті. Ай- мақтық компанияларға бәсекелестікті қолдату үшін заң өз иелігінде бәсекелестік басталған мезгілде оларға халықара- лық байланыс бизнесіне кіруге рұқсат берді. 1990-шы жылдардың аяғында аталмыш жаңа заңның әсерін қорытындылау әлі ерте болар. Алайда, бірқатар оң өзгерістер орын алды. Көптеген шағын телефон компаниялары жергілікті, әсіресе түтынушылардың саны көп қалаларда, қыз- мет түрлерін арзан батаға үсынып, соның есебінен клиенттер қатарын көбейте алды. Үелы телефон абоненттерінің саны күрт өсіп жатты. Көптеген жаңадан ашылған интернет компа- ниялар отбасыларды интернетке қосу қызмет түрін ұсынды. Бірақ Конгресс күтпеген және қаламаған жайттар да орын алып жатты. Көптеген телефон компаниялары бірігіп, ал ВаЪу Веііз болса бәсекелестікті болдырмау үшін әртүрлі кедерг- ілерді қойды. Аймақтық фирмалар, өз ретінде, жұмыс істеу ауқымын халықаралық деңгейге ұлғайтуға асықпады. Деген- мен де, кейбір түтынушылар үшін - әсіресе, бұрыннан бері қа- лайық және бизнес-клиенттері есебінен субсидияландырылған ауылдық жердегі және тұрғын үйдегі байланысты пайдалана-тындарға - дерегуляция бағаның арзандауын емес, керісінше көтерілуін әкелді.

Банктегі ерекше жағдайлар

Банктердің жұмысын реттеу ылғи да ерекше жағдайда өтеді. Бір жағынан, олар болат компаниясы мен ойыншықтар- ды өндіретін компаниялар сияқты кәсіпорындар болып табыла- ды. Екінші жағынан, банктер экономикада орталық рольді ат- қарады, сондықтан да олар тек қана өз тұтынушыларына ғана емес, сондай-ақ барлығының, бүкіл түтынушылардың аманды- ғына ықпал етеді. 1930-шы жылдардан бастап американдықтар банктердің ерекше жағдайын танытатын нормаларды қалыгі- тастырған болатын. Бүл нормалардың ең маңыздыларының біреуі - депозит- терді сақтандыру. Улы Депрессия кезінде Американың ойсыз да нашар экономикалық жағдайының тағы да төмендеуі, бан- ктердің ірілі-үсақ салым иелерін, ақшаларын сақтаған банктері жақын арада күйрейді деген алаңдаушылықпен, бір уақыт мер- зімде өз салымдарын алуға мәжбүр етті. Соның салдарынан банктердің баспалдақтарында ақшаларын шығарыл алуға үміттенген салым иелерінің тізілген ұзыннан ұзақ кезектері пайда болды. Көптеген банктер, соның ішінде түрақтылары да, салым иелерін қанағаттыру үшін мүліктерін қолма-қол ақша- ға аудара алмай банкроттыққа үшырап жатты. Нәтижесінде бизнеске және өндірістік кәсіпорындарға арналған банктердің қаржылай көмегі күрт қысқарып, экономиканың қүлдырауын үдете түсті. Депозиттерді сақтандыру банктерді аталғандай шабуыл- дардан сақтау үшін жасалды. Үкімет депозиттерді сақтандыру құны белгіленген деңгейде болады деп жариялады - қазір ол 100 000 доллар құрайды. Банк қаржы тапшылығына үшыраған жағдайда салым иелері абыржымауларына да болады. Себебі салушыларға ақшаны мемлекеттік банктік-сақтандыру агент- тігі, яғни Федералдық депозиттерді сақтандыру корпорациясы төлейді, ондағы қаражат сол банктердің өздерікен түскен сақ- тандыру салымынан құралады. Қажет болған жағдайда депо- зиттерді күйреуден сақтандыру үшін үкімет жалпы салық түсімдерді пайдалана алады. Үкіметті қажетсіз қаржылық тәуекелден қорғау үшін реттеу құрылымдары банктерді қада- ғалан, маңызсыз тәуекелге құмар банктерден жұмыстарын жөнді қалпына келтіруді талап етеді. 1930-шы жылдардағы Жаңа Бағыт саясаты банктердің құнды қағаз алмастыру мен сақтандыру ісіне қатысуларының алдын алатын ережелер енгізді. Депрессияға дейін көптеген банктер қор нарығындағы операцияларға қатысып немесе банк басшылары қаржыларын қосқан индустриалды компанияларға несие беріп негізсіз тәуекелге жол берді. Бұндай жағдайлы болашақта болдырмау мақсатымен Депрессия ғасырының сая- саткерлер! Гласс-Стигал заңын қабылдап, банк құнды қағазда- ры мен сақтандыру ісінің араласуына тыйым салды. Бірақ, 1970-ші жылдары бұл реттеу шарасы екі жақты пікірге ие болды, себебі, банктердің пікірінше олар қаржылық қызметтің көптеген түрлерін көрсетпей, клиенттердің көбінен басқа қар- жы компаниялардың пайдасына айырылып қалады. Үкімет банктердің еркіндігін кеңейтіл, түтынушыларға қаржы қызметтерінің жаңа түрлерін үсынуға мүмкіндік берді. Содан соң, 1999 жылдың аяғында Конгресс Гласс-Стигал заңының күшін жоятын Қаржы қызметін жаңарту заңын қа- былдады. Жаңа заң банктерге біршама қосымша еркіндіктер берді, енді банктер түтынушыларға арналған банктік операция- лардай бастап, құнды қағаздарды сақтандыруға дейінгі қыз- меттерді үсына алды. Бүл шаралар банктерге, құнды қағаз қорларына және сақтандыру фирмаларына қаржылық бірлес- тіктер құруға жол ашты. Осының арқасында қаржылық қыз- мет көрсету саласы бірлескен қорларды, акциялар мен обли- гацияларды, сақтандыруды және автомобильдік несиелеуді қамтитын болды. Көлік, телекоммуникация және басқа да салалардағы дерегуляция нәтижесі секілді жаңа заң банк бірл- естіктерінің пайда болуын күтті. Жалпы алғанда Жаңа Бағыт бағдарламасының заңдары сәтті болып, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарынан кейін Американың банк жүйесі қалпына келді. Бірақ ол 1980-шы және 1990-шы жылдары жартылай әлеуметтік реттеу себеб- інен қайтадан қиыншылықтарға тап болды. Соғыстан кейін үкімет үй мсншігінің өсуіне жағдай жасады, атап айтқанда «жинақ пен несие» (8&Е) деген атпен белгілі болған - ұзақ мерзімді ішкі несиелеуге арналған ипотека ретінде танымал - жаңа банк секторының пайда болуына ықпал етті. Жинақ пен несиелерге байланысты бір мәселе туындады: әдетте ипотека- лар 30 жыл көлемінде орындалып, анықталған пайыздық став- касы бар, 'ал депозиттер болса әлдеқандай қысқа мерзімге есептелген. Қысқа мерзімді құнды қағаздардың пайыздық ставкілерінің өсуі ұзақ ипотекаларының ставкілерінен жоғары болған кезде, жинақ пен несиелер ақша жоғалтуы мүмкін. Со- ндықтан да жинақ және несие ассоциацияларын және банктерді қорғау үшін реттеушілер депозиттердің пайыздық ставкілерін бақылау қажет деп шешті. Біраз уақыт жүйе жақсы жұмыс істеді. 1960-шы және 1970-ші жылдар аралығында американдықтардың барлығы ме- кенжайды, үйді банктің жинақ пен несие секторының қаржы- ландыруының арқасында алды. З&Ь-дың пайыздық ставкілері төмен болды, бірақ мыңдаған американдықтар ақшаларын соған салды, себебі депозиттерді сақтандыру жүйесі оларға қауіпсіз жағдай жасады. 1960-шы жылдардай бастап пайыздық ставкілер инфляңияға байланысты есе бастады. 1980-ші жыл- дары салым иелері өз ақшаларын түсіретін табысы жоғары ақша нарығындағы қорлар мен басқа да банктік емес қүры- лымдарға орналастырды. Бүл банктерді, жинақ ақшалары мен несиелерді қатты қаржылық қыспаққа алды, олар жаңа депо- зиттерді тарта алмағандықтан үлкен құнды қағаз жиынтығын және ұзақ мерзімді несиені қамти алмайтын болды. Бұл мәселені қарастыра отырып үкімет 1980-ші жылда- ры банктік және З&Ь депозиттеріндегі нормалардың жоғарғы шегін өзгертуге шешім қабылдады. Бірақ, бұл әрекет депозит- терге ақшаны қайтадан жинап алуға мүмкіндік бергенімен, ол өз кезегінде З&Ь ипотекаларын шығынға батырды, өйткені олардың пайыздық мөлшері З&Ь депозиттеріне қарағанда төмен болды. Осыған байланысты түскен шағымдарға жауап ретінде Конгресс несиелеу шектеулерін жүмсартты, нәтижесі- нде З&Ь жоғары түсім әкелетін инвестиңияларды жасауға рұқсат алды. Атап айтқанда Конгресс З&Ь-ға кәсіпорындар, бизнес және тұтынушыларға жылжымайтын мүлікті несиелеу- ге рұқсат берді. Конресс, сондай-ақ, В&Ь-дың капитал көлемін реттеу тәртібіне кейбір жеңілдіктер енгізді. Ескіріп қалу қауіпінен қашып З&Ь тәуекелге толы іс-әре- кеттерге араласа бастады, атап айтқанда жылжымайтын мү- лікке қатысты алыпсатарлық операцияларды жүзеге асыра бастады. Көптеген жағдайларда, әсіресе экономикалық жағдай нашарлап кеткен кезде, бүл операциялар тиімсіз болып шық- ты. Шынын айтқанда З&Ь-ды күмәнді адамдар билеп, тонал кетті. В&Ь-дың көбі үлкен шығынға батты. Үкімет дағдарыс- ты уақытында байқай алмады, себебі қатаң бюджет пен саяси қысым реттеушілердің санын азайтып жіберді. З&Ь дағдарысы бірнеше жылдың ішінде Америка тари- хында бүрын-соңды болмаған қаржылық жанжалға үласты. Декаданың соңында З&Ь-дың көбінің төлем қабілетінің тым төмендеп кеткені белгілі болды; 1970 жылы бизнесте болған З&Ь-дың жартысы 1989 жылға қарай өмір сүруін тоқтатты. Депозит иелерінің ақшасын сақтандырған Федералдық жинақ пен несиелерді сақтандыру корпорациясы өзінің төлемге қаб- ілетсіздігін жариялады. 1989 жылы президент пен Конгресс салық төлеушілер есебінен жиналған қаржыны қүтқару шара- сыз үйымдастыруға Қаржы институттарын қайта құру, қалпы- на келтіру мен күштеу (ҒІЯЯЕА) заңына қолдарын қойды. Заң бойынша жұмысын тоқтатқан З&Ь-ды жабуға 50 миллиард доллар бөлінді, қаржы жинайтын мекемелердің реттеу құры- лымдары толықтай өзгертуді және құнды қағаз жиынтықта- рына жаңа шектеулер қойылды. Үкімет төлеу қабілеті жоқ мекемелерді таратып жіберу мақсатымен Дауларды шешу корпорациясы (КТС) деген жаңа агенттік құрды. 1990 жылдың наурызында Дауларды шешу корпораңиясына қосымша 78 мил- лиард доллар қаржы түсті. Бірақ В&Ь-ды жоюға қажетті қар- жы құны өсе беріп 200 миллиард долларға жетті. Американдықтар соғыстан кейінгі жылдардағы банк жұмысын реттеуден сабақ алды деуге болады. Біріншіден, үкі- меттің депозиттерді сақтандыруы шығын иелерін қорғап, түты- нушылар қобалжуын азайтып, банктік жүйені бір қалыпта ұстауға ықпал етеді. Екіншіден, пайыздық ставкілерді реттеу нәтиже әкелмейді. Үшіншіден, үкімет банктің инвестиңиялау жұмысын бағыттамауға тиісті; инвестициялар экономикалық күш-қуаты мен нарықтағы жағдайға байланысты жасалуы қажет. Төртіншіден, банк несиесі банкке жақын тұлғаларға немесе оларға қатыстыларға берілген жағдайда бақылауда ұсталын, шектелуі керек. Бесіншіден, банктер төлеу қабілет- тен айырылған кезде, олар қолма-қол жабылуы тиіс, салым иелеріне ақша қайтарылып, үлестері әл-ауқаты жақсы креди- торларға беріледі. Төлем қабілетінен айырылған мекемелерді ұстап түру, түптел келгенде, несиелеуді түралатып, экономи- калық іс-әрекетті аяғынан шалады. Соңында, банктердің төлеу қабілетінен айырылған кезде жабылу мүмкіндігі болуы керегіне қарамастан, американдық- тардың пікірінше, үкімет оларды бақылауды тоқтатпай бүкіл экономиканы күйретуге қабілетті несиелеудің қауіпті түрлер- іне қатысудан қорғауға міндетті. Тікелей бақылауға қоса реттеушілер банктерден өз капиталын өсіруін талап етудің маңыздылығы^ жиі атап өтуде. Банктерге ысыраптан сақтай- тын қаржылай қор ұсынумен бірге салымшылар да өз ісіне жауапкершілікпен қарауы абзал, себебі олар сэтсіздікке үшы- раған жағдайда банктің өз ақшаларынан айырылатынын естен шығармауы тиіс. Банктердің әрекеті мен жағдайы көпшілікке мәлім болса, онда банк өз ісіне жауапкершілікпен қарайтыны белгілі, сондай-ақ олар реттеу құрылым ын ың талабы бойынша қаржылық жағдайы туралы мәлімет беруі тиіс.

Қоршаған ортаны қорғау

Қоршаған ортаға әсер ететін іс-әрекеттерді реттеу ісін Құрама Штаттары соңғы кездері жетілдіре түсті. Бүл үкіметтің экономикаға әлеуметтік мақсаттарды көздел жаса- ған ықпалы еді. 1960-шы жылдардың басында американдықтарды индус- триалды дамудың экологияға ықпалы мазалай бастады. Мыса- лы, үлкен қалалардағы ауайы автомашиналардан шығатын газ ластайды деп есептеледі. Бүл ластануды экономистер «сыртқы ластану» деп аталатын жиынтыққа жатқызды және оның за- рдабын ластаушы мекеме мойнына алуға тиіс. Нарық күштері бұл мәселені шешуге қабілетті болмағандықтан, экологтар эко- номикалық өсім есебінен болса да әлсіз әлемдік экожүйесін қорғауға үкімет міндетті деп тапты. Ластауды қадағалау үшін көптеген заңдар қабылданды, олардың ішінде 1963 жылы Таза ауа, 1972 жылы Таза су және 1974 жылы қабылданған Қауіпсіз ауыз су туралы сияқты заңдар бар екенін атаған жөн. 1970 жылдың желтоқсанында экологтар өз мақсаттарына жетті. Қоршаған ортаны қорғау агенттігі қүрылды (ЕРА), бұл агенттік көптеген қоршаған ортаны қорғау федералдық бағ- дарламаларын жүзеге асыратын болды. Аталмыш агенттік ластау нормаларын қалыптастырып, оның орындалуын қадаға- лайды және де ластау көздерін стандарттарға сәйкес қылу үшін кесте жасайды, ластаушылардың талапқа сәйкес өндіріс- ті түзетуі үшін мерзім белгілейді. ЕРА агенттігі ластануды азайтуға бағытталған мемлекеттік және жергілікті билік ор- гандарының, қоғамдық және жеке ұйымдардың, оқу орында- рының зерттеу жұмыстарын үйлестіру мен қолдау өкілеттігіне ие. Агенттіктің аймақтық бөлімшелері қоршаған ортаны қор- ғауға бағытталған аймақтық бағдарламаларға жан-жақты қолдау көрсетеді. Агенттік қүрылғаннан бергі жиналған мәліметтер қорша- ған орта сапасының артқанын көрсетеді; мысалы, ауайы лас- тайтындар саны ел деңгейінде азайды. Алайда, 1990 жылы американдықтардың көпшілігі ауайы ластаушылармен күресу- ге әлі де көптеген күш салу керек деп есептеді. Конгресс Таза ауа заңына маңызды өзгертулер енгізіл, олар президент Джордж Буш (1989-1993) тарапынан мақүлданды. Бүл заңда басқа да шаралармен қатар нарық жүйесіне негізделген жаңар- тулар енгізілді, онда жаңбыр қүрамындагы қышқылдық себеп- кер! күкірт тотыгының мөлшерін қысқарту көзделген. Ласта- нудың бүл түрі мамандардың пікірінше Құрама Штаттарының шығысындагы және Канададағы орман мен көлдерге өте зиян- ды болып табылады.

Алдымызда не күтіп тұр

Әлеуметтік реттеуде либералды және консервативті әдіс- тер қоршаған орта, жұмыс орнының және техника қауіп- сіздігінің проблемаларын шешуде өзара терең қайшылыққа тап болды. 1970-шы жылдары үкімет әлеуметтік реттеуді табанды түрде жүргізді, бірақ республикандық президент Рональд Рейган (1981-1989) 1980-ші жылдары сол реттеулі шектеуге тырысып, айтқанына жетті. Ж о л қатынасының ұлттық қа- уіпсіздік басқармасы мен Денсаулық пен еңбекті қорғау бас- қармалары (08НА) сияқты агенттіктердің қоғамда пікір алма- сулары жүріп жатқанына орай реттеу жүмысы бірнеше жыл- дарға тоқтатылып қалды. Атап айтқанда, Ж о л қатынасының ұлттық қауіпсіздік басқармасы машина жасаушыларға барлық жаңадан шыққан автомобильдерге пневмо жастықтарды (бүл жастықтарға апат кезінде ауа толып, жүргізуші мен жолаушы- ның өмірін сақтап қалады) орнату жөніндегі федералдық стан- дартты қабылдау немесе қабылдамау турасында пікірталастар жүргізді. Түптел келгенде мұның бәрі қажет болып шықты. 1993 жылы Клинтон басқарған демократтық әкімшілік билікке келгеннен кейін әлеуметтік реттеу жаңа сипатқа ие бола бастады. Бірақ 40 жылдан соң 1995 жылы Конгресті қай- та билеген республикандықтар әлеуметтік реттеулі қорғаныс саласына ауыстырды. Бұл 08НА секілді агенттіктерге реттеу- де жаңа байлық әкелді. Қоршаған ортаны қорғау агенттігі 1990-шы жылдары қат- ты заң қысым ын ың астында қалып, табиғатты қорғау ісінде қа- таң шаралардан гөрі алдау-арбау саясатын жүзеге асырды. Агенттік автомобиль жасаушылардан және электр шығарушы- ларынан жүмыс барысында ауаға түсетін күйе көлемін азайту- ын талап етті. Сонымен бірге ол су ластануын және зиянды қалдықтардың қоймаларын бақылауға алды. Клинтонның екі мерзім президенттігінде вице-президент қызметін атқарған, қоршаған ортаны қорғауға ықыласты Альберт Тор ЕРА жұмы- сын ғаламдық жылынуды тоқтату үшін ауаны аз ластайтын супер автомашиналарға көшуге бағыттады. Сонымен қатар қызметкерлерден қоғамдық көлікті пайдалануды талап етуді қолдады. Үкімет реттеулі баға механизмдерін пайдаланып жүргізу- ге тырысты, бұл әрекет нарық күштеріне зиян келтірмейді деп есептеді. Ол ауаны ластау кредит жүйесін енгізді, яғни компа- ниялар ауаны ластау кредиттерін бір-біріне сата алатын бол- ды. Мысалы, ластауды нормадан аз жасаған компаниялар өз ластау кредиттерін басқа компанияларға сатып жіберуге құқы- лы. Шенеуніктер бұл әдіс көмегімен ауайы ластау жолында толық бақылау орнатуға болады деп есептеді. Экономикалық дерегуляңия өз маңызын 1990-шы жыл- дардың аяғында да жоғалтқан жоқ. Көптеген штаттар энерге- тика саласындағы бақылауын, реттеуін тоқтатып жатты. Се- бебі қызмет көрсету салалары сан алуан болғандықтан мәсе- ле күрделі сипатқа ие болған еді. Бұдан кейін қоғамдық және жеке меншік энергия көздерін біріктіру қажет еді, ал ол үшін арнаулы қондырғылар жасалуы тиіс, бүл капиталдың жүмса- луын қажетсінетін еді.