Ақтөбе-Лаэти қалашығы

	Ақтөбе-Лаэти
Мемлекет	Алтын Орда
Қазіргі жері	Қазақстан, Атырау облысы
Қиралды	XVI ғасыр
Орналасуы	47°10′45″ с. е. 51°58′47″ ш. б. / 47.17917° с. е. 51.97972° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 47°10′45″ с. е. 51°58′47″ ш. б. / 47.17917° с. е. 51.97972° ш. б. (G) (O) (Я) (T)
	Ақтөбе-Лаэти

Ақтөбе-Лаэти - Атырау қаласынан 6 шақырым, қалаға қатысты Томарлы селосынан 2 шақырым және «Жұлдыз-3» мөлтек ауданынан бірнеше жүз метр қашықтықта орналасқан ортағасырлық қалашық.

Зерттеулер

1950 жылдың аяғында геология институтының ғылыми қызметкері Сапар Қарымсақов В. Афанасьевке Гурьев қаласының шығысына қарай 18 шақырым Сақол мекені маңында ежелгі қалмақ қалашығы туралы терілген қағазды ұстатты. Кейін Сапар Қарымсақов екеуі іздеп тапқан. Қазба барысында ескерткіш табылған болатын. 1960 жылдардың соңына қарай осы ескерткішпен Лев Галкин танысқан болатын. Оның жүргізген зерттеу жұмысы 1983 жылға дейін жалғасты. Сонымен қатар 1960 жылы шыққан “Қазақстанның археологиялық картасы” жинағында Атырау маңындағы Ақтөбе-Лаэти қалашығы кіреді.Тапқан ескерткішін алғаш рет 1965 жылы археолог М.С. Мерщиевке көрсеткен болатын. Қорытындысына бірлесіп, табылған ескерткіш материалдарды негізінде қоныстың ХІІІ-ХІV ғасырларда болғанын дəлелдеп, мақала жариялаған. Қалашықтың Ақтөбе деген атауын жергілікті қазақтар қалашық қирандысы төбе болып үйіліп жатқаннан кейін атаған. Лев Галкин 1977 жылы "Археологические открытия 1977 года" атты еңбегінде Алтын Орда қалашығын Пицигани картасына сүйеніп, "Лаэти" қаласы деп атаған болатын. Сонымен, жаңадан "Лаэти" атауы пайда болды. Өлкетанушы "Лаэти" атауын түркі сөздеріндегі "Лай" немесе "Лайланған" сөздерімен түсіндіреді. Бұл, мүмкін, мекеннің қасынан ағатын Жайық сағасының су тасқыны кезінде судың лайлануымен және жаз аяғында судың аз мөлшерінде тағы да лайлануымен байланысты болса керек, – деп тұжырым жасаған. .В.Афанасьев отряд жетешісі ретінде 1990-1993 жылдары облыстық мәдениет комитетінің, облыстық тарихи-өлкетану музейінің қаржысы негізінде Ақтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмысын жүргізіп, қала тарихының зерттелуіне бірсыпыра үлес қосты. Ақтөбе-Лаэти қаласының осы күнге дейін сақталмай жойылуы жөнінде бүгінде екі түрлі пікір қалыптасқан. Оның бірі Ақсақ Темірдің 1396 жылы жаулап алуымен, екіншісі Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп айналаны су басуы әсерімен байланыстырылады. Яғни, Ақтөбе-Лаэти қалашығы бүгінгі Атырау қаласының аумағында орналасып, ХV ғасырда қала қиратылған немесе жойылған деуімізге әбден болады. Оны белгілі археолог К.Байпақовтың «Жайықтың төменгі жағында тағы бір ірі қалашық табылып зерттелді. Ақтөбе қалашығындағы қазба жұмыстар тұрғын үйлердің кан жүйесімен жылытылатынын анықтады» дей келіп, Ақтөбеден бидай сақтайтын ыдыстар кездесті, ал, табылған керамика мен тиындар қалашықтың ХІІІ- ХV ғасырда өмір сүргенін айғақтайды дегені дәлелдей түседі.

Қызықты ақпарат

Тағы бір қызықты материалды 2015 жылы Татарстан ғалымы, нумизматик Р.Ю.Рева ұсынды. Ол 2006 жылы Саратов қаласынан табылған алтынордалық тиынды оқып, оны Құтлукент қаласында соғылғанын анықтады. Оның есебінше, Құтлукент Жайық бойында Атыраудан қашық емес жерде орналасқан екен. Атыраулық археолог М.Қасенов Р.Ю.Реваның жаңалығымен танысып, «ол, өкінішке қарай, Ақтөбе-Лаэти қаласын білмейді. Оның Құтлукент қаласы Ақтөбе-Лаэти қаласы болуы да мүмкін» деген ой білдіреді. Р.Ю.Рева зерттеуінің соңында әл Омари еңбегіндегі жолдарды «Хорезм мен Сарай арасында Учик (Үйшік – бүгінгі Атырау қаласы) және Құтлукент қалалары бар» деп оқуды ұсынады. Ол Құтлукент қаласы Сарайшық қаласының алғашқы атауы немесе әлі табылмаған қала болуы мүмкін» деген қорытынды жасайды. Ғалымның пікірі ғылым әлемінде кеңірек насихаттала қоймаса да, тың тұжырым екені белгілі. Оның үстіне, ХІV ғасырдағы әл Омаридың зерттеуін жаңаша саралауы, сөз жоқ, біраз мәселеге өзгеше қарау қажеттігін айғақтайды. Оны назарға алсақ, сонда Үйшік атауы Алтын орда заманынан бері келе жатқанын байқауға болады.

Қала құрылысы

Ғимараттың сыртын әртүрлі ою-өрнекті, түрлі-түске боялған қаптама плиталармен безендірген. Көбіне көгілдір ақық түсті болып келеді. Сондай-ақ қыш кірпіште құрылыста қолданылған материал болып табылады. Оларды үй қабырғасын, іргетасын тұрғызуға, еденге төсеуге, өзге де мақсаттарда қолданған. Ғалымдар мұндай құрылыс материалының IХ-Х ғасырлардан бастап қолданылғанын айтады. Атақты архитектор Т.Басенов бұл кiрпiштiң бiр шаршы сантиметрiнің 64,5 кг қысымға шыдайтын мықтылығын айта отырып, жергiлiктi саздан бұдан артық құрылыс материалын әзiрлеу мүмкiн емес деген пайымдауын айтады. Қыш бұйымдардан қызыл түсті балшықтан жасалған бұйымдар басым болып келеді, олар темір тотығы, майда қоспалар: пирит, слюда, әкпен ерекшеленетін темірленген балшықтан жасалған. Ас ішуге арналған ыдыстардың бір бөлігі әртүрлі өрнектермен безендірілген түрлі-түсті жылтыр сырлы ыдыстар. Бұйымдардың сырлануы әртекті. Кварц, далалық шпат, каолин т.б. сілтілік материалдар 950º С температурадан жоғары ыстықта шыныға ұқсас қабат қалыптастырып, глазурьленеді. Мөлдір қарасұр сырлардың құрамында дала шпатының көп екендігі белгілі. Күңгірттеу сырлардағы глазурь құрамында қалайы тотығы бар. Қоңыр түске мыс тотығын қосу арқылы қол жеткізген. Қызыл балшықты сырлы ыдыстар 900-1200º С температураға дейінгі қышқылды ортада күйдірілген. Екінші бір түрі – кашин балшығынан көркемделіп жасалған пиала, тостаған, құмыра және вазалар. Олар силикат текті ашық ақ түсті кремнезимді балшықтан дайындалады. Сыртына көпбояулы полихромды суреттер үстінен жылтыр сыр жағылып жасалған. Әдетте үш түстен тұрады: кашин балшығының өзіндік ақ түсінен, өрнектері көк немесе жасыл түспен салынады. Жасыл түс алу үшін мыс тотығы қолданылса, қара¬көк түстен көгілдір түске дейін кобальт қолданылған. Мұндай ыдыстар «хорезмдік стиль» деп те аталады. Кобальтпен әшекейлеу күрделі өсімдікті өрнек түзеді, бұл түр Тимуридтер дәуірінде пайда болып, XIV ғасырдың соңынан бастап, XV ғасырдың аяғына дейін гүлденген. Ескерткіштен табылған шығыр құралдары және диірмен тастарына қарағанда, бақша шаруашылығы кеңінен дамыған. Сондай-ақ мал да көп болған, оны остеологиялық материалдардың, яғни, мал сүйектерінің молдығы дәлелдейді. Осы жердің тұрғындары аңшылықпен және балық аулаумен айналысқан. Қорыта айтқанда, бұл жерде барлық дерлік қажетті заттармен қамтамасыз етіп отырған тұтас бір экономикалық кешен болған, одан артылған¬дары сауда-саттыққа жіберілген. Археологиялық зерттеулердің нәтижелері мұнда түрлі елдердің ақшалары, соның ішінде, Хұлағидтық елхан Махмұд Ғазанның алтын тиыны және басқа да күміс, мыс тиын түрлері болғандығын көрсетті. Иранды билеген Махмұд Ғазан мен Жошы Ұлысын билеген Тоқтының кезінде белгілі бір келісім бойынша іс-шаралар жүргізілген секілді. Сондықтан Ақтөбе – Лаэтиден иран тиын-дары табылуы таңғаларлық құбылыс емес. Алтын тиынның бетіне Калима шахадат – куәлік сөзі жазылған, яғни, «Алладан басқа Құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деп жазылыпты. Тиын Иранның оңтүстігіндегі Шираз қаласында соғылған.

Зерттеу нәтижесінде табылған жәдігерлер

Сонымен қатар, ұзындығы кісі бойындай алып құмыралар, қару-жарақ түрлері мен металл ыдыстар. Мұның барлығы аумағы 4 гектар жерді алып жатқан көне қала орнынан табылған. Мамандардың пайымдауынша, бұл арада 1000-ға тарта тұрғыны бар ірі қолөнер орталығы болған. Амангелді Зайнов, археолог-ғалым: - Олай дейтін себебіміз, осы жерден ондаған пеш, қыш ыдыстардың қалдықтары табылды. Мынау жай ғана фрагмент болғанымен, бұл – үлкен ыдыстың мойны және қыш ыдысты жасап қана қоймаған, оған өрнектер салған. Толқынды өрнектер – Жайық өзені бойын жайлаған халықтарға тән өрнек. Өкінішке қарай, көне қаланың біраз бөлігін зерттеу қиынға соғады. Себебі үстіне үйлер салынып кеткен. Ақтөбе-лаэти қаласының орнын қазу сонау 70-жылдары мәскеулік археолог-ғалым Галкиннің бастамасымен қолға алынған. Сол кезде ғалым өзінің жазбаларында бұл қаланы «дүкен-қала» деп атапты. Оның себебі осы арада керемет қолөнер дамыған: кірпіш күйдірілген, металл балқытылған, оның қажеттілігі іргедегі Хан ордалы Сарайшық қаласы тұрғындарының, сондай-ақ ұлы Жібек Жолы бойында жатқандықтан да осы арада көшпенді керуендердің қажетін өтеуге жұмыс жасаған сыңайлы. Сол кездің өзінде Ақтөбе-лаэтидің орнынан жүздеген жәдігер табылған. Бірақ өкінішке қарай басым бөлігі Мәскеуге жөнелтіліпті. Айбек Тұрарұлы, ғылыми қордың сақтаушысы: - Ерекше белгілердің ішінде құс бейнесіндегі қыш ыдысты айтуға болады. Оның құйрығында және қанатында таңбалардың суреті бар. 13-14 ғасырларға жататын қыш шырғадандарды да осы қатарға қоюға болады.

Қаланың болашағы туралы

Қазіргі таңда жүріп жатқан қазба жұмыстары бұл ғалымдар белгілеген қалашықтың бөлігіне қатысты емес. Бұл қазылып жатырған 20х20 метр жер бөлігіне алдымен, музей мамандары барлау жұмысын жүргізіп, топырағын тазалап, құрылыстың кірпіші қаланған қабырғаларының орнын анықтады. Осы қабырғалардың негізінде, қазба орнында бөлмелер пайда болды. Кейбір бөлмелерден, қыш ыдыстардың сынығы, металл қорытпалары¬ның қалдығы, моншақтар және жазуы сақталмаған мыс тиындар табылды. Металл өнімдерінің қалдықтары, әсіресе, арнайы ошақтардың ішінен шықты. Бұл ошақтардың кейбіреуі кірпішпен қаланса, кейбіреуінің арнайы мұражасы жасалынған. Демек, бұл қазылған орындағы ошақтар қалашықтың жанында тұрмыстық шеберхананың болғандығын растайды. Қазба орнындағы жер қабаттарына қарап отырып, теңіз астында қалған қалашықтың аз сақталған қабырғаларының бөлігін көруге болады. Музей қорында аталған қазба орнының 500-ге жуық жәдігері сақталған. Оның ішінде алтын монетаның, жоғары сапалы алтыннан, қыштан жасалған сәндік әшекей бұйымдары мен жебе ұштары, құмыралар табылды. – Менің пайымдауымша, бұл жерде қазір 0,0001 пайызы ғана ашылған сияқты. Мына енді нақты айту қиын, меніңше, әлі ұзақ жылдық жұмыс бар. Жеке өзімнің барлау жұмыстарым бойынша, орташа 10 га жерде осы қаланың қалдықтары орналасып жатыр. Көне қаланың облыс орталығына таяу болғаны туризмнің дамуына жол ашады. Бұл жер – тарихшы, археолог боламын деген арманы бар жастар үшін таптырмас тәжірибе алаңы. Осы қазба жұмыстарына Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мем-лекеттік университеті студенттері мен «Жасыл ел» жасағы құрамындағы отызға жуық жастар қатысты. Жалпы, көне қалалар бойынша ғылыми зерттеулерге ден қоюды талап ететін жаңа кезең келгендей, – дейді Мұрат Қалменов.

Мұрат Қалменов, тарих ғылымдарының докторы: − Бұл жер өндіріс орны болған. Себебі, шыны, метал, сүйектің сынықтары табылып жатыр.Табылған жәдігерлердің барлығын дұрыстап анықтау қажет. Қазба жұмыстарын жүргізуге «Жасыл ел» еңбек жасақтары мен облыстық тарихи өлкетану мұражайының қызметкерлерінен барлығы ат салысты.

Ақтөбе – Лаэти қалашығына қазба жұмыстары аяқталған соң, музей мамандары Сарайшық қаласына ұйымдастырылатын қазба жұмыстарына қатысуды жоспарлап отыр.

Қазіргі бағдарламалар

Бұл археологиялық экспедиция келешекте Елбасының тапсырмасына сәйкес, рухани құндылықтардың маңыздылығын арттыру, өлкетануға қатысты жүйелі зерттеулерді жүргізу, облыстың көне тарихына қазба жұмыстары арқылы нақты тұжырымдар жасай білу үшін музей мамандарына зор тәжірибе алмасу болады. Келешекте Атырауда аспан асты музейлері жобасын жүзеге асыруға мол мүмкіндік болады деп ктілуде. Айтарлығы, биыл Атырау облысында «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында үйлестіру орталығы ашылды. Жобалық кеңсе бағдарламаның «Туған жер», «Киелі жерлер географиясы», «100 жаңа есім» бағыттарын іске асырады. Орталық құрамына мемлекеттік оргадар, мәдениет пен білім сала¬ларының өкілдері кірген. Сайып келгенде, тарихты зерделеп, оны ұрпаққа аманаттауға арналған Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағдарламасы аясында «Қазақстанның қасиетті рухани құн¬дылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша атқарылар жұмыстардан халық зор үміт күтуде.