Ақ Ирий қалашығы Есіл алқабы мен Батыс Сібір ойпаты қиылысқан жерінде, Солтүстік Қазақстан облысының Долматов ауылында орналасқан. Ақ Ирий – иран тілінен аударғанда «Ақ жұмақ» деген мағынаны білдіреді. Ақ Ирий қаласы ж.с.д. V ғасырдағы сақ дәуіріне жатады. Көне елді мекен дала және орман тұрғындары арасында өзіндік алдыңғы бекініс ретінде қызмет етті. Бекіністі қаланың ішінен ғалымдар үйлерді, ұста шеберханалары мен керамика дайындау өндірісінің қалдықтарын тапты. Қала екі жағынан да адам аяғы аспас құрылыммен бөлінген биік үшбұрышты мүйісте орналасқан. Археологтер оны «Ақ Ирий» деп атады. Зерттеушілердің болжамы бойынша, ескі қалашық діни-шаруашылық және қорғану мақсатында салынған. Бекініс құрылыстары, археологтердің айтуынша, отқа табынған және зороастризмге сенетін дала сақтарының меншігінде болған.Бұрыштары мен қабырғаларының ортасында төбені ұстауға арналған бағаналары бар 35-45 шаршы метрді құрайтын үйлер табылды. Қабырғалары бұтақтардан, шыбықтардан жасалып, балшықпен сыланған. Көптеген күйдірілген кірпіштер дәл осы технология Ақ Ирийде қолданылғанын растайды. Табылған заттардан қаланың тұрғындары сол темір дәуірінің ерте кезеңінің өзінде дамудың айтарлықтай жоғары деңгейіне жеткендігін байқауға болады. Металды балқытуға арналған пештердің қалдықтары көне сақтар металлургия өндірісінің технологиясын жақсы білгенін растайды.
Ескі қала территориясында Жапондық, Жерорта теңіздерінде кездесетін каури ұлу құбыршақтары табылғаны таңғаларлық болып көрінеді. Олар ақша ретінде болып қызмет атқарғаны мүмкін, яғни бұл сақтар сыртқы қатынасиардың кең географиясына ие болғаны деген сөз. Бекініс дуалының іргетасында суды жібермейтін материал ретінде қабық пайдаланған. Балшықты күйдіру және металды балқытуға арналған пештер де табылған. Табылған бірегей заттарды алып қарағанда сақ тайпалары осы территорияны мекендеп, алдыңғы тарихи кезеңдерінің мәдениеттерінде терең тамырларының болғаны жайындағы болжамды ұсынуға мүмкіндік береді. 2013 жылы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің археологтары Ақ Ирий ескі қаласының қазба жұмыстары өткен жерінде ашық аспан астындағы археологиялық мұражай ашуды ұсынды. Ғалымдардың пікірі бойынша осындай мұражай табиғат ортасында демала алатын және бір уақытта Қазақстанның тарихи ескерткішітерімен таныса алатынтуристтердің үлкен топтарын тартуға мүмкіндік береді. Ғалымдардың ұсынысын мемлекет басшылары зор қызығушылықпен қарсы алған және қолаған, мұражайды құру жұмыстары басталған.
[1]
