Байхуа

Байхуа–қытай тілінің ауызша түрі..

Қытай тілі өз дәуірінде үлкен 4 кезеңге бөлінеді:

• Shang gu hanyu (ерте заман қытай тілі б.з.д. ІІІ ғасыр)

Чинг және han дәуірлері қамтылады.

• Zhong gu hanyu (орта заман қытай тілі б.з. ІV-ХІІ ғасырлар.)

Nan, bei, chao, sui, tang, cong, т.б. қамтыған.

• Xindai hanyu (таяу заман қытай тілі б.з. ХІІІ- ХІХ ғасырлар.)

Yuan, ming, qing дәуірлерін қамтыған. 1840 жыл.

• Xiandai hanyu (Қазіргі қытай тілі)4 май, 1919 жылғы көтерілісінен кейінгі.

Қазіргі қытай тілі – таяу заман қытай тілінің мұрагері. Ол пекин тілін бейнелейтін солтүстік диалекті негізінде қалыптасып дамыған. Таяу заман қытай тілінің тарихи дамуына cong хандығынан кейін солтүстік тіл негізінен 2 түрлі бағыттың барлығын көруге болады, бірі әдеби тілде көрініс, яғни байхуа әдеби тілі пайда болуы және дамуы. Екіншісі аузекі тілде kouyu, яғни guanyu диалектілік ауданына енуі. Деректерге сүйенсек қытайда алғашқы Чинг дәуірінде Yaye han дәуірінде tong yu т.б. Олар қазіргі таңда біріккен әдеби тіл, бірақ көне дәуірі қоғамында әдеби тілді меңгергендер тез аз санды білім алған адамдар ғана. Әдеби тіл ауыздан-ауызға таралып, ауызекі тілден оңай үзіліп қалатын тіл, яғни веньянь. Веньянь – нің ең алғашқы ауызекі тіл негізінде қалыптасқан, кейін ауызекі тілден алшақтады. Осылайша tang cong дәуірі жеткенде ,халықтың ауызекі тілінде тағы да бір жаңа әдеби тіл қалыптасты. Ол – байхуа. Байхуа о бастан ауызекі тілмен тығыз байланысты. Cong yuan дәуірінен кейін байхуа тілінде жазылған әдеби шығамалар көптеп пайда болды. Олар әр жердің жергілікті түсін бейнелейді, бірақ негізінен қолданылатын диалекттердің барлығы – солтүстік диалект. Олар солтүстік тілі жоқ аудандарда таралып, солтүстік диалектісін насихаттауды жеделдетті. Көптеген солтүстік тілсіз аудандардағы адамдар да байхуа тілінде оқып, жаза алатын болды. Осылайша байхуа белгілі бір дәрежеде жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Байхуа қазіргі қытай тілі. Хан ұлтының ортақ тіліндегі әдеби стильдің келіп шығуы. Байхуа әдебиетінің таралуымен бірге, пекин тілінің негізінде қалыптасқан guanhuaда тарала бастады. Байхуа әр шендегі мәнсаптылардың қарым-қатынас тілі ғана болып қоймай, сонымен бірге біртіндеп әр бір жергілікті аудандар арасындағы ортақ қарым-қатынас құралы айналды. Yuan дәуірінің соңы мен ming дәуірінің басындағы «futongshi» және «lao – dа» екеуі кәрістердің қытай тілін үйренуде қолданылатын кітабы. Бұл кітаптар пекин ауызекі тілінде жазылған, және үкімет бұларды сол кездің ауызекі қытай тілінің уәкілі деп есептеді. Qing патшалығы кезінде Fujiang, Guangdong т.б. жерлерде «дыбыс дұрыстау орталығы» құрылып, ортақ тіл үйретілді. Әрі ортақ тілінде сөйлей алмайтындар би, төре бола алмайды деп жазды. Осылайша пекин тілі негізіндегі солтүстік ортақ тіл қазіргі заман хан ұлтының ортақ тілінде ауызекі стилінің қайнар бұлағына айналды. Осы ғасырдың басында әсіресе 4 май қозғалысынан кейін ұлттық демократиялық төңкерісінің көтерілуімен жоғарыда айтылған екі беталыс бірігіп, қазіргі заман қытай ұлтының ортақ тілінің қалыптасуын жеделдетті. Бір жағынан байхуа тілінің қозғалысын көтерді, веньянь тілінің үстем орнын нығайтып, тұрақсыздандырып, байхуа тілі әдеби тілдің орнын алды. Бір жағынан мемлекеттік тіл қозғалысының ашылуы пекин фонетикасының ұлттың ортақ тілінің ортақ дыбыс болуын жеделдетті. Пекин фонетикасы бұл екі қозғалыс бір-бірін қозғап, бір-біріне ықпал етіп ауызекі тілді бірдей жүйеге түсірді. Тіл мен жазуы бір қазіргі заман қытай тілі – путунхуаны қалыптастырды, әрі ортақ тілдің орнын алды.

Байхуаның веньянь мен путунхадан ерекшелігі

Қытай тілінде екі категория бар, олар дәстүрлі классификация бойынша жіктелмейді. Олардың бірі – «кеңейтілген» иероглифтер категориясы мысалы, саі «материалы» – фоноидеограмма, негізгі mu элементі «алғаш және саі «талант» фонетикасынан құралға. Бірақ талант және материал арасында мағыналы байланыс бар және «кеңейтілген» иероглиф «материал, табиғи жабдықтар» деген кең мағынаға ие. Бұл ағылшын тіліндегі cheque және cheek сөзінің айырмашылығын еске түсіреді, сол жағдайлар қытай тілінде көптеп кездеседі. Келесі категория бұл 3 (бірігуі) және 2 (фонодиаграмалар) категориялар гибриді. Мысалы, өз алдына билеп тұрған бейненің бір неше өзгермелі формасын көрсетеді және фонетикалық кірме wu «ие болмау» сөзін жазуда қолданылады. Кейінірек бұл иероглифке айырмашылығын көрсететін элемент қосылды, wu «билеу» сөзі бастапқы мағынасында қолданылмады.

Кей бір ғалымдар мұндай иероглифтерді туынды деп есептейді. Иероглифтер саны түбір сөздердің санын көбейту нәтижесінде иероглифтер формасының нұсқалары көбейді, оның ішінде сызықтар басқа графикалық нұсқаларды айтпағанда, иероглифтің саны бойынша ең үлкен сөздіктен 50 000 – ға жуы иероглиф бар. Телеграфты код анықтағыштар, әр иероглифтен 4 арабша цифр (0000-ден 9999-ға дейін) бар, әрине, 10 000 иероглифпен шектеледі. Бірақ оған кеңінен қолданылатын иероглифтер енгізілген, кей бір жиі емес жалқы есімдер атауынан басқа көптеген жалқы есімдер атауы қарапайым иероглифтен құралған. Қазіргі газеттерден 6 000 иероглиф қолданылады.

Ауызекі тілінде әдебиеттінің қозғалысына тілді қолдану мақсаты қойылған, бұл тілді күнделікті өмірде қолданады және оның веньяньнің орнына байхуа деп атайды, әуел баста веньяньды Ху Ши 1919 жылғы қозғалыста байхуаны қолдануды ұсынбағанға дейін мәтіндерде жазудан қолданылған жалғыз тіл ретінде қабылданған. Таң әулетінің дәуірінде буддалық өсиеттер (618-907) және кей бір Цун әулетінің (960-1269) кезеңінде философиялық мәтіндерді есепке алмағанда, барлық жазулар ауызекі тілінде жергілікті залықтың әйгілі әңгімелерімен шектелді. Енбі байхуа тілінді кітаптар мен кезеңдік басылымдар жарық көріп, веньяньды ығыстырып тастауда.

Бір процесс түрі - жазу формасы. Жазудың қытайша жүйесі б.з.д. ІІ ғасырдан радикалды құрылымдық өзгерістерге ұшырамады. Бәрі бір негізді болған сөздер веньянь жазуы үшін қолайлы иероглифтер де болды. Байхуаның таралуы мен сөздердің фонетикалық өзгеріске көптеген ескі фонетикалық ерекшеліктер жоғалды жіне бұл веньянь тілінде қытай диалектісін қолданушылар сөйлемейді. Осылайша байхуаны көптеп қолдану жазбада қосымша себеп тудырады – иероглифтерді оқу қиындығынан бөлек – жазбаны фонетикалық жүйесін жасау. 1910 жылдан осы күнге дейін сауаттылық үшін түрлі науқандық күрестер жүргізілуде, әдетте путунханы оқыту мен бірыңғайлы сандарды оқуға үйрету бар. Осы мақсатта иероглифті оқуды жазу үшін 37 ұлттың фонетикалық белгілер жүйесін қолданды. Ол қытай иероглифтері ерекшеліктері нәтижесінде жасалған. Осы күнге дейін қытайда еш бір үкімет басындағылар тұсында еш бір ресми акция иероглиф органы фонетикалық жүйені шұғыл түрде қабылдауды мақсат етіп қоймайды, сонда да жеке адамдар мен билік басындағылар реформаға дайындық қадамдарын жасады. Дәл сол уақытта иероглифтердің жазылуын бекіту шаралары қабылданып жатты, олар графикалық құрылымын реттеуге үнемі мүмкіндік берді. 1960-1970 жылдарда көп негізді сөздер оқыту тенденциясы шетелдік терминтердің енуі мен, веньянь көптеген саяси ұрандардың пайда болуына негізгі бұлақ көзі болып жұмыс істей берді. Иероглифтердің жазылуын нығайту біраз қиындықтармен жүзеге асты. Оның орнына путунха сәтті қолданыла бастады, деген мен ешқашан өз алдына күнделікті ауызекі тілде жергілікті диалектілерді ауыстыру мақсатын жүзеге асырмады. Путунха мемелекеттік тілген айналғанна кейінгі процесстерде түрлі мемлекет басшыларының тілге әсерін тигізгеннен кейін бұл тіл пекин диалектілерімен тығыз байланысты жоғалтады.

Жазба тіл көне қытай тілінен ажыратылып, XX ғасырда әдеби тіл қызметін атқарған, wenyan өз күшін жоғалты бастады. Б.з.б. І мың жылдық қарсыңында жаңа бір жазба тіл пайда болды. Ол ауызекі тіл сипатын бейнелеген – байхуа (қарапайым түсінікті тіл). Солтүстік байхуа - жалпы халықтық қытай тілі. (жалпы түсінікті тіл). XX ғасырдың І жартысында путунхуа түгелімен дерлік жазбаша қатынас құралы болып, wenyan-ды ысыра отырып, халықтық әдеби тіл болды. Қазіргі қытай тілінде екі тілдік форма бар, олар – ауызша және жазбаша. Грамматикалық және лексикалық қатынас халықтық әдеби тіл – қытай тілі солтүстік диалектіге бағынылған. Оның фонетикалық формасы пекиндік дыбыстау арқылы жасалған.