Балапан қаз

Балапан қаз, "Ахау сабаз", "Бұл өлке" - ән. Шығарушысы белгісіз. Яғни, халық әні.

Тарихы

"Балапан қаз" әні туралы жалғыз ғана дерек Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданына қарасты Пугачев ауылының тұрғыны, домбырашы Қилыбаев Арғынбек ақсақалдан жеткен. Арекеңнің айтуында "Балапан қаз" әнін Найман еліне келін болып түскен керей қызы шығарған. Бұл қыз ата-анасының оң жағында отырғанда сүйген жігітінен екіқабат болып қалса керек. Ол кез құдандалықты кие тұтып қалыңдыққа ие болатын заман ғой, керей қызы аяғы ауыр қалпында ұзатылады. Кейін перзентті болған керей қызы көкірегіне қамалған мұңын бесік жыры етіп айтады екен. Содан, былайғы жұртқа жайылған. Өкініштісі, әннің сөзі ұмыт болып, ел есінде "Е-е-й, ахау сабаз, Ұшырдым ұясынан балапан қаз" деген қайырмасы ғана қалған.

Ел жадындағы жақсы әннің қайта жаңғыруына өзіндік үлес қосып, жаңадан сөзін жазып, "Балапан қаз" әніне екінші өмір сыйлаған адам — көрнекті ақын, драматург, Моңғолия Жазушылар одағының лауреаты Арғынбай Жұмажанұлы. А.Жүмажанұлы 1929 жылы Моңғолиядағы қазақ аймағының Тұлбакөл деген жерінде туып, 1994 жылы Қазақстанда, Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүние салды.

1973 жылы Тұлба сұмынның Баян-Өлгийдегі мәдени күндері өтеді. Бұл шараның ойдағыдай өтуіне Арғынбай Жұмажанұлы белсене атсалысып, концерттік бағдарламаларға тікелей бас-көз болады. Жаңадан арнайы ән-күйдің шығарылуына, драмалық қойылымдардың көрсетілуіне күш салады. Осы жолы ел жадында сақталған "Балапан қаз" әніне салып айту ұшін арнайы төрт шумақ өлең жазады. Сөйтіп, мәдени күндердің беташары ретінде "Балапан қаз" әні Арғынбай шығарған жаңа мәтінмен алғаш рет айтылады. Әнді киномеханик Қапсөк деген жігіт айтады. Әннің де, мәтінінің де жұрт көңілінен шыққаны сонша, сол күндердің өзінде-ақ бүкіл Өлгий қаласы жастарының сүйіп айтатын әніне айналады.

"Балапан қаз" әнінің Арғынбай Жұмажанұлы шығарған мәтіні бұл кісінің 1979 жылы "Меңдікөл" деген атпен Өлгийде жарық көрген жыр кітабының 12-13 беттеріне басылды. Өлеңге "Бұл өлке" деген тақырып берілген. Тақырып астында "Халық әні "Балапан қаз" әуенімен" деген тақырыпша бар. Өлеңнің мәтіні мынандай:

Бұл өлке — біздің ауыл жайлаған жер,

Желіге асау құлын байлаған жер.

Көзіме от-жалындай көрінеді,

Айқасып құлын-тайдай ойнаған жер.

Қайырмасы:

Е-е-й, ахау сабаз,

Ұшырдым ұясынан балапан қаз.

Бұл өлке — біздің ауыл күздеген жер,

Қаракөз бойын сылап түзеген жер.

Көзіме от-жалындай көрінеді,

Қолаң шаш уәдесін үзбеген жер.

Қайырмасы:

Бұл өлке — біздің ауыл қыстаған жер,

Қайыңға кер жорғаны ұстаған жер.

Көзіме от-жалындай көрінеді,

Күлімкөз бір қызыққа бастаған жер.

Қайырмасы:

Бұл өлке — ата-бабам көктеген жер,

Қорамнан ақтылы кой кетпеген жер.

Көзіме от-жалындай көрінеді,

Алдымнан келін кесіп өтпеген жер.

Қайырмасы:

Көз көрген азаматтардың айтуында Арғынбай Жұмажанұлы бұл өлеңнің екінші шумағындағы алғашқы екі жолын кейін былай өзгерткен:

Бұл өлке — біздің ауыл күздеген жер,

Сырғасын сұлу кыздың іздеген жер.

"Балапан қаз" әнін қазақстандық әншілердің ішінде алғаш айтушы Жанар Айжанова. Жанар бұл әнді 1991 жылы Моңғолияға барғанда үйреніп қайтқан. Кейін "Балапан қаз" әнін Роза Рымбаева, Бағдат Сәмединова сияқты жез таңдай әншілеріміз де келістіре шырқады. Ал, "Көшпенділер" фильмінде "Балапан қаз" әнін белгілі әнші Ұлту Қабаеваға айтқыздық. Ұлтудың айтуындағы далалық табиғилық және әннің иірім-қайырымына, саз-сарынына сәтті нақыс дарытып айтушылық бізге ден қойғызды.