Балық шаруашылығы

Балық шаруашылығы – халық шаруашылығының балық аулау, тасымалдау, қорғау және өсірумен, өңдеумен, су өсімдіктерін жинаумен шұғылданатын саласы. Балық шаруашылығы бағалы тағамдар, балық ұны, майы, теңіз өсімдіктерінен йод, маннит, агар, т.б. емдік заттар, мал азығы мен техникалық өнімдер өндіреді. Қазақстанда 1919 жылы Гурьев (қазіргі Атырау) қаласында Жайық – Жем балық аулау және аңшылық басқармасы, Арал қаласында Түркістан өлкелік балық шаруашылығы басқармасы ұйымдастырылды. Кейін бұл сала тұтынушыларға тағамдық белоктың 20%-ын беретін, қуатты аулау кемелерімен жабдықталған, өндірістік процестері механикаландырылған аса іргелі тамақ индустриясына айналды.

Балық шаруашылығы фермасы, Lamb Holm аралында, Шотландия.

Карась балығы.

Таранка балығы.

Балық шаруашылығы бағалы тұқымдық балықтарды өсіріп, көбейтетін балық питомниктері, тауарлы-көл және тоған шаруашылықтары, машина-мелиоративтік станциялары, арнайы оқу орындары, балық сататын фирмалық дүкендері жұмыс істейді. Қазақстанның мыңдаған ірілі-ұсақты көлдері мен өзендері балық шаруашылығы қызмет етеді. Олардың жалпы аумағы 7,5 млн. га шамасында есептеледі. Су айдындарының ең ірілері: Каспий теңізі, Балқаш, Алакөл, Зайсан көлдері, Қапшағай, Бөген, Бұқтырма бөгендері, Жайық, Ертіс, Есіл өзендері. Дүние жүзі бойынша ауланған бекіре балықтарының 90%-ы Қазақстан балық шаруашылығының үлесіне тиеді. Қазіргі кезде республикада экологияның нашарлауына байланысты су айдынын қорғау, оларды ұдайы мелиорациялау, кәсіптік балықтардың сапасын жақсарту, балық өсіру жұмыстары жүргізілуде. Бұл міндет Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына және балық қорғау ұйымдарына жүктелген.

Балық шаруашылығы секторлары

• Коммерциялық сектор құрамына: жабайы аулау мен өсіру, және сол өнімді сату мақсатымен тасымалдаумен айналысатын жеке тұлғалар мен кәсіпорындар кіреді. Сонымен қатар, жоғарыда аталғанға қоса «теңіз өнімдерінің өнеркәсібі» ретінде аталып, інжу сияқты азық-түлікке жатпайтын заттарды да өндіреді.
• Дәстүрлі сектор: байырғы адамдардың дәстүрлеріне байланысты шығаратын өнімдерімен байланысты жеке кәсіпкерлер мен кәсіпорындар жатады.
• Рекреациялық сектор: алынған балық өнімдерін сату мақсатымен емес, спорт немесе демалу мақсатында қолданатын жеке кәсіпкерлер мен кәсіпорындар кіреді.

Дүниежүзілік өндіріс

Балық жинаумен коммерциялық балық аулау және аква мәдениет айналысады.

Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (ААҰ) мәліметтеріне сәйкес, 2005 жылы әлемдік жиынның 93.3 миллион тоннасы жабайы балықтың коммерциялық аулауынан тұрса, 48.1 миллион тоннасы балық фермаларымен өндірілген. Сонымен қатар, жабайы алқада 1.3 миллион тонна су өсімдіктері (теңіз балдырлар және т.б.) жиналып, 14.8 миллион тонна аква мәдениетпен өндірілген. Жабайы табиғатта жеке тұлғалармен ауланған балық жеке саны (балық фермаларының немесе теңіз омыртқасыздары есептемегенде) жылына 0.97-2.7 трлн-ға бағаланды(балық фермалары мен теңіз омыртқасыздарын санамағанда). Қазіргі кезде дүниежүзі бойынша ауланатын балық пен өндірілетін теңіз өнімдері жылына 100 млн т-ға жетіп отыр. Оның 9/10-ын теңіздер мен мұхиттардан, ал қалған бөлігі тұщы сулардан ауланады. Балықтың және басқа теңіз өнімдерінің маңыздылығы олардың құрамындағы жануарлар нәруызының (белок) мөлшері мал мен құс етінен кем түспейтіндігіне байланысты артып отыр. Сондықтан қазіргі таңда дүниежүзілік су айдындарында 20—30 мыңға дейінгі ірілі-ұсақты балық және басқа да теңіз өнімдерін аулайтын кемелер жүзіп жүр. Олардың басым көпшілігі ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерімен жабдықталған балық аулаудан бастап, дайын өнімдер шығаруға дейінгі (әртүрлі консервілер дайындау, кептірілген балық және т.б.) іс-әрекеттерді толық жүзеге асырады.

Исландияның балық аулау флоты бір мың кемеден тұрады, ал жылдық орташа ауланатын балық мөлшері 1,7 млн т, жан басына шаққанда 7 т-дан асады. Бұрын ірі исланд майшабағы мен нәлім аулайтын болса, қазір балық ұны жасалатын мойваны көбірек аулайды. Балық аулап, оны өңдеу жұмыстарымен елдің еңбекке жарамды халқының 40%-ы айналысады. Ел экспортының 3/4-ін балық пен теңіз өнімдері құрайды.

Балық аулау теңіз жағалық елдерінің барлығында таралғанымен, дүниежүзінде ауланатын балықтың жартысынан астамы алты елдің — Жапония, Қытай, АҚШ, Чили, Перу және Ресейдің үлесіне тиеді. Балықтар материктік қайрандар мен жылы және суық мұхит ағыстары түйіскен аудандардан көбірек ауланады. Ертеректе балық аулаудың негізгі ауданы Атлант мұхитының солтүстігінде болса, қазір Тынық мұхитының солтүстігіне ауысты ("Материктер мен мұхиттар географиясынан" балық аулаудың негізгі аудандарын еске түсіріңдер). Балықтар мен теңіз организмдері популяциясынын азаюы дүниежүзілік балық аулау кәсіпшілігін солтүстік аймақтан оңтүстікке, яғни тропиктерге ығыстырды.

Дүниежүзіндегі ауланатын балық пен теңіз өнімдерінің 15 млн т-сы қолдан өсіру — марикультура арқылы алынады. Балықты қолдан өсіру Қытайда бұдан 4 мың жыл бұрын басталған, бұл ел әлі күнге дейін әлемдік біріншілікті бермей келеді. Марикультура өнімінің 4/5-ін Азия елдері өндіреді.

Коммерциялық балық аулау

Әлем бойынша балық өнімдерін шығарудан алда келе жатқан елдер қатарына Қытай Халық Республикасының (Гонконг және Тайвань қоспағанда), Перу, Жапония, Америка Құрама Штаттары, Чили, Индонезия, Ресей, Үндістан, Таиланд, Норвегия және Исландия жатады. Жоғарыда айтылған елдер әлемдегі өндірістің жартысынан көбін өндірсе, Қытай елі жалғыз әлемдік өндірістің үштен бірін құрайды.

Балық фермалары

Аква мәдениет су организмдерін өсірумен айналысады. Сондай-ақ, балық аулау “aquafarming” ретінде белгілі, акваөсіруден айырмашылығы, ол бақыланатын жағдайларда су жануарларын өсіру болып табылады. Мари мәдениет аква мәдениетің теңіз ортасында өсірілетін баламасы болып табылады қатысты. Акваөсірудің ерекше түрлеріне агламәдениет (қоңыр балдырлар / теңіз балдырлары және өзге де балдырлар өндіру) қамтиды; балық шаруашылығы; асшаяндарды өсіру, ұлулар және өсіп келе жатқан қопсытылған інжу жатады.

Балық шаруашылығы, әдетте азық-түлік мақсатында, танк немесе жабық бассейн коммерциялық балық фермаларында өсіруді қамтиды. Балық фермаларында өндірілетін балық түрлеріне: карп, лосось, тилапия, сом және треска жатады. Коммерциялық балық операциялармен жабайы балық арттыру талаптар таралған балықты шектен тыс аулау келтірген. Балық шаруашылығы, балық және балық ақуыз өсіру нарықтық сұраныстың балама шешімін ұсынады.

Балық өңдеу

Балық өңдеу - коммерциялық балық және балық фермаларының жеткізілетін балығын өңдеу болып табылады. Үлкен балық өңдеу компаниялары өз балық аулау және тәуелсіз балық аулау парктері бар. Өнеркәсіп өнімдері әдетте азық-түлік ретінде немесе делдалдар көтермесінде сатылады.

Балық өңдеуді екі санатқа бөлуге болады: балық өңдеу (шикі балық бастапқы өңдеу) және балық өнімдерін өңдейін өндірістік орындар. Балық өңдеу аспектілері балық аулау кемелерін, балық өңдеу кемелер, және балық өңдеу зауыттарында жүзеге асырылады.

Тағы бір табиғи бөлімшесі алға жаңа піскен балық бөлшек пен қоғамдық тамақтану орындарын тарату, сондай-ақ бөлшек сауда және қоғамдық тамақтандыру, сауда-саттық үшін, тоңазытылған, мұздатылған өнімдер және консервілер өндіреді орта өңдеуге арналған жаңа піскен балық (filleting) және қату тартылған, бастапқы қайта өңдеу ішіне болып табылады.

Өңдеу тәсілдері

Әуелі балықты тұйық жерге қуып қамап, қолмен және шанышқы түйреп ұстаса, соңынан қайық пайдаланып, қармақпен аулады. Балықшылар балық аулауға қажет жабдық, аспаптарды жасап алуды үйренді, балық аулаудың тиімді мезгілдерін, орындарын, әдіс-тәсілдерін меңгерді. Қазақ жерінде орыс қоныстанушылары санының өсуіне және Ресеймен сауда-экономикалық байланыстардың кеңінен өрістеуіне байланысты балық және балық өнімдеріне сұраныс өсе бастады, сол себепті балықшылық XIX ғ.-дың аяғы XX ғ.-дың бас кезінде көптеген адамдардың күнкөріс кәсібіне айналды. Каспий теңізі жағалауында, Шалқар, Имантау, Щучье, Чебачье, Зайсан, Алакөл, Балқаш көлі, Арал теңізі, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс, Іле, Шу өзендері жағалауында Б.-ты кәсіп еткен қазақ қауымдары пайда болды. Б.-пен негізінен ер адамдар айналысты. Б.-пен қазақтар қосалқы кәсіп ретінде айналысты десек те, Сырдың төменгі ағысы бойында XIX ғ.-дың екінші жартысы XX ғ.-дың бас кезінде кәсіптің бір түрі ретінде дамып, Сырдың Арал теңізіне құяр тұсында балықшы ауылдары қалыптасып, өңірде Б. кәсібі қазақтардың тіршілігінде айтарлықтар мәнге ие бола бастады. Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы Арал теңізі және Сыр өңірінде балық шаруашылығының одан әрі дамуына эсер етті. Арал теңізінде балықты «аханша» деп аталатын тормен және ширатылған жіппен тоқылған аумен аулады. Аханшаның үз. 9 сажын, ені 1 сажын, ал аудың үз. 3 сажын болды. Бүл жерде балық түсімі балық аулаумен айналысатын қауымдастықтар бойынша есептелінді. XIX г.-дың аяғында Аралда балық аулаумен айналысатын 20 қауымдастығын әрқайсысында 80-нен аханша болған, яғни Арал теңізінің шығыс бөлігінде күніне 800-ге жуық аханша құрылған. Торлар мен аулар бір жіптің бойына керіліп, сырғауылға бекітілді. Балықты күніне үш мезгіл: таңертең, түсқайта, кешке жинап отырған. Ұсталған балықты тұздап, мата үстіне жайып қойып әбден суы ағып болғаннан кейін сатады. Ірі балықтың арқа сіңірін бөлек алып, сығып, күнге кептіреді. Балықшылар баспанасы шалаш деп аталды. Шалаш дарбазалары қамыстан соғылды. Top, ay, қайықты көбінесе балықшылар өздері даярлады. Балықты кейде орыс көпестеріне ұн, түз сияқты тағамдарға да айырбастап отырды. Ертедегі қазақтар мал шаруашылығымен катар қосымша кіріс көзі ретінде тіршілік қамы үшін Б.-пен де айналыса бастаған.