Басыбайлылық құқық

Басыбайлылық құқық - өндіріс қызметкерін феодалдың жартылай меншігіне айналдырудың жоғарғы түрі. Кейде феодализм тәуелділіктің барлық түрін әдебиетте басыбайлылық құқық деп атайды.^[1]

Басыбайлылық құқыққа заң жүзінде тән белгілер:

шаруаларды жерге бекітіп беру;
феодалдың шаруаны жерсіз қуып жіберуге құқықтық болуы;
шаруаның азаматтық қабілетіне мейлінше шек қою.

Батыс Еуропаның құқық заңдарында басыбайлылықты білдіретін кейбір терминдердің түп төркінінде басыбайлы шаруаның өз басы, сөзбе-сөз айтқанда «тәні» феодалдың жеке меншігі дегенді аңғартатын идея жатыр.
Орыста «басыбайлы» («крепостной») деген ұғым XVII ғасырдың ортасында шаруаларды жерінен айырып, сату әдеті орын алған кезеңнен бері ғана қолданылады. Ол біреудің меншігін тартып алу құқығын заңдандырып бекітетін документтің атауы ретінде Ресейде XV ғасырдың аяғынан бастап қолданылған «крепость» деген терминнен шыққан. Ал «басыбайлылық құқығы» деген ұғым XIX ғасырда орыс публицистикасында пайда болды. Басыбайлылық құқық феодализм қанаудың негізгі түрі ретінде ертедегі феодализм мен феодализм дамыған кезеңде тарады.

Ертедегі феодализм кезеңі

Ертедегі феодализм Еуропада басыбайлылық құқықтың тууына негізінен

Құлды толық меншіктенуге шек қою,
Қаумдағы ерікті шаруаны феодализм жағынан тәуелді, еріксіз, қолдағы шаруаға айналдыру себеп болды.

Айталық, VI-VIII ғасырдағы сервтердің (Испания) алғашқыда құлдардан айырмасы аз болды. Олар жермен қосып та, жерсіз де сатылды, сыйға тартылды, жасау (мүлік) ретінде берілді. Францияда шаруалар VIII-X ғасырда басыбайлы болды. IX-X ғасырда Солтүстік Италияда шаруалардың негізгі категориялары (вилландар, колондар т.б.) феодалдың жеке басына (басыбайлы, жартылай басыбайлы) тәуелді болды. Оңтүстік Италияда XI ғасырда-ақ және XIII ғасырдың шаруалар ауысуға ерікті болды. Англияда басыбайлылық құқық Х-ХІ ғасырда қалыптасты. Гебур (басыбайлы шаруа) жерге бекітіліп, барщиналық міндеттерді орындады. Германияда басыбайлылық VIII-XIII ғасырда-ақ өріс алды. Ресей ролейлі (егістік) сатып алудары (феодалдан алған қарызын жұмыспен өтеуше тиіс шаруа) қанау түрінде кездесті. Кей елдерде (Норвегия, Швейцария) басыбайлылық құқық дамыған жоқ.^[2]

Феодализм дамыған кезеңі

Феодализм дамыған кезеңде шаруаларды басыбайландыру процесі күшейді, сонымен бірге басыбайлылық құқық бірте-бірте тежеліп, ішінара жойыла бастады. ХІ-ХІV ғасырда Франция «классикалық серваж» еліне айналды. ХІ-ХІІІ ғасырда Францияда шаруалардың өзге бөлігінен басыбайлылар саны асып түсті. Олар жерге бекітілді, сатылды, айырбасталды, сыйға тартылды (көбінесе жермен қоса). Тауарлы-ақша қатынастарының дамуына байланысты басыбайлылық экономикалық тұрғыдан тиімсіз бола бастады. Ал басыбайлылардың таптық күресі юұл жүйені өзгертуді тездетті. XII-XIV ғасырда басыбайлылардың жерді сату және алу, бір феодалдан екінші феодалдың жеріне ауысу құқығы кеңейтілді. Бас еркін сатып алу XIІI-XIV ғасырда басталды да, XV-XVI ғасыр бойы жүріп жатты.^[3]

Басыбайлылық құқығының даму барысындағы қайшы тенденциялар Англияда да байқалды.
ХІІ-ХІІІ ғасырда, біріншіден, барщина күшейіп, ХІІІ ғасырда сокмендерді басыбайлы вилландарға айналдыру процесі жүрді; екіншіден, барщиналық міндеткерлікке өзгерістер енгізіліп жатты. Вилландар аяусыз қаналды, олардың азаматтық құқығына шек қойылды. XIV-XV ғасырда Англияда басыбайлылық құқық-ға бірте-бірте шек қойылып жойыла бастады. Солтүстік және Орта Италияда бұл процесс ХІ-ХІІ ғасырда басталды. ХІІІ-ХІV ғасырда мұнда басыбайлылық құқық-ға тәуелсіз селолық коммуналар болды. Сицилия корольдығында ХІІ-ХІІІ ғасырда, керісінше, басыбайлылық басым келді. Испаниядағы Леон мен Кастилияда ХІІ-ХІІІ ғасырда жер иесінің бірінен екіншісіне еркін ауысуға біршама құқық алды. Ал ХІІ ғасырдың аяғында Сарагос кортестері феодалдарға қол астындағы шаруалардың өмірі мен өлімін өз қалауынша шешуге құқық берді. Каталонияда басыбайлылық құқық XV ғасырда жойылды.

Басыбайлылықтың екінші рет жарыққа шығуы

Франция, Англия, Испания, Солтүстік және Орта Италияда, басқада кейбір елдерде дамыған феодализм кезіңінің аяғына таман басыбайлылық құқық біртіндеп тежеліп, ақырында жойылды. Бұл кезеңнің соңында Орталық және Шығыс Еуропаның бірсыпыра елдерінде басыбайлылық құқық даму шегіне жетті. Мұны Ф.Энгельс «Басыбайлылықтың екінші рет жарыққа шығуы» деп атады. Пруссиядағы немістерден басқа шаруалар ХІІІ ғасырда-ақ басыбайлы болды. XV-XVI ғасырда басыбайлылықтың ауыр түрі (жерге бекітіп беру, шексіз барщина) Мекленбургте, Померанияда, Гольштейнде, Лифляндияда орын тепті. Венгрияда басыбайлылық құқық 1514 жылғы көтерілісті басқаннан кейін орнады. XVI-XVII ғасырда Чехияда барщина мен басыбайлылық құқық жедел өсті. Герман мемлекеттерінде басыбайлылық құқық 1524-1525 жылғы шаруалар соғысынан кейін күшейді. Басыбайлылық құқық XIV-XV ғасырда Данияда, XVI-XVII ғасырда Польша мен Литвада едәуір қалыптасты. Ресейде XV-XVI ғасырда феодал жер иелену шаруаларды жерге бекітіп беру процесімен қатар жүргізілді. Әсіресе байырғы тұрғын шаруалар басыбайлылықтың ауыр түрінде душар болды. XV ғасырдың ортасынан бастап күзгі Юрий күні мейрамының алды-артындағы аптада кейбір вотчиналардағы шаруаның басқа жерге ауысу құқығына шек қойылды. Бұл ережеге Солтүстік уездердің серебренниктері жатқызылды. Шаруалардың феодалдан кетуіне 1592-1593 жылы әуелі уақытша, кейін біржолата тыйм салынды.

Басыбайлылық құқық Ресейде

XVII ғасырда және XVIII ғасырдың 1-жартысында Ресейде басыбайлылық құқықтың күшеюіне тән сипаттар:

Шаруалардың жеке топтары арасындағы айырмашылықтарды жою;
Бұғаудағы холоптар мен толық тәуелді холоптарды бірітктіру, холоптар мен шаруалардың арасындағы құқықтық шекті және холоптар қауымы институтын жою;
Шаруалардың меншіктену құқығына, қосымша күн көріс кезін, табыс іздеуіне шек қою;
Феодалдың өндіріс қызметкерін өз меншігіне айналдыру құқығын онан әрі күшейту және басыбайлыларды бірте-бірте азаматтық құқығынан түгел дерлік айыру;
Басыбайлыларды меншіктенуді дворяндардың монополиясына айналдыру; 6) Басыбайлылық құқығының негізгі нормаларын шаруа халықтың барлық топтарына міндеттеу.

XVIII ғасырдың 2-жартысы Ресейде басыбайлылық құқығын күшейтуге арналған мемлекет заңдардың ақтық кезеңі болды: кінәлі болған басыбайлылар мен шаруаларды Сібірге жер аударып, қоңыстандыру, каторгаға, жуасыту орындарына жіберу жөнінде помещикке құқық беретін указдар шықты. Басыбайлыларды топтап және жекелеп сатуға шек қойылмады. XVIII ғасырдың аяғында басыбайлылық құқық қанат жайып, Украинаға да таралды. Бұл кезеңде Шығыс Қазақстанда ашылған Бұқтырма, Риддер, Зырян рудниктерінде кен қазып шығару үшін жер айдалғандар мен бірге басыбайлы шаруалардың де еңбегі пайдалынылды.^[4]

Басыбайлылық құқығының жойылуы

Капитал қатынастар мен шаруалардың тап күресінің күшеюіне байланысты XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың басында бірсыпыра елдерде басыбайлылық құқық-ға шек қойылды, тыйым салына бастады. XVIII ғасырдың 80 жылдарында Австрия монархиясының басыбайлы тәуелділік болған аймақтарында шаруаларға бас бостандығы берілді. Басыбайлылық құқық Данияда 1788 жылы, Герман мемлекеттерінде 1788, 1807, 1808, 1817, 1820, 1830-1831 жылдары жойылды. Басыбайлылық құқығының қайшылықтары асқынған Ресейде «Ерікті егіншілер» туралы (1803), «Уақытша міндеткер шаруалар» туралы (1842) заңдар бойынша шаруалардың аздаған бөлігі ішінара басыбайлылықтан босатылды.

П.Д.Киселев реформасы бойынша 1838-1842 ж. Беларусь, Литва, Оң жағалаудағы Украинада мемлекет қарауындағы шаруалардың қанаудың арендалық-барщиналық жүйесі жойылды. Тек 1861 жылы басыбайлылық құқық-ға тыйым салынды. Ресейде басыбайлылық құқықтың жойылуы Алтай заудтары мен рудниктеріндегі мастерлердің еңбегін зорлап пайдалануға негізделген өндірістік процестерді едәуір өзгертті. Патша үкіметінің 1861 жылғы 8 наурыздағы Жарылық бойынша Алтайдағы кәсіпорындарда еңбекті зорлап пайдалануға тыйым салынды. Бірақ басыбайлылықтың сарқыншақтары Ресейде Октябрь революциясына дейін сақталды.

Шығыс елдеріндегі басыбайлы тәуелдік жайлы мәселе әлі толық зерттелмеген, даулы болды. XIII ғасырға дейін шаруаларды заң негізінде басыбайлылыққа айналдыру туралы дәлелді дерек жоқ, бірақ шаруалардың құқығына шек қоюдың болғаны анық. Сірә, басыбайлылық қатынастар XII ғасырда Закавказьеде қалыптаса бастаса керек. Шаруаны жерге бекіту жөніндегі тарихқа мәлім алғашқы заң мұсылман елдерінде моңғол билігі заманында XIII-XIV ғасыр аралығында шыққан (Газан хан жарлығы). Алайда бұл жарлықта шаруаның жеке басына феодал иелік ете алмайтыны көрсетілген. Шаруаларды жерге бекітіп беру XV ғасырдың аяғында Осман империясының провинциялар туралы заң ережелерінде көрсетілді, оның күші ХІХ ғасырға дейін жойылмады. XVI-XVII ғасырдағы феодал Үндістанда шаруалардың иесінен кетуіне тежеу салынды (Акбардың 1583-1584 ж., Аурангзебтің 1667-1668 ж. Жарлықтары). Жапонияда 1589-1595 ж. жер иеліктері санаққа алынып, шаруалар жерге бекітіп берілді, бұл 1867-1868 ж. буржуазия революция нәтижесінде ғана жойылды. Дегенмен, тұтас алғанда Шығыс елдерінің көпшілігінде дамыған барщиналық шаруашылық және соған байланысты өтеу рентасы болмағандықтан, помещіктік шаруашылығының белгілі бір жүйесіне сай келетін, заң жүзінде бекітілген басыбайлылық құқықта болмады.

Дереккөздер

↑ “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІ том
↑ Энегльс Ф., Марка, в его кн.: Крестьянская война в Германии, М., 1952
↑ Маркс К., Капитал, т.1, 3, М., 1955
↑ Ленин В.И., Россияда капитализмнің дамуы, Шығ., 3-т.

[source1-1] “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІ том

[source2-2] Энегльс Ф., Марка, в его кн.: Крестьянская война в Германии, М., 1952

[source3-3] Маркс К., Капитал, т.1, 3, М., 1955

[source4-4] Ленин В.И., Россияда капитализмнің дамуы, Шығ., 3-т.

[1]

[2]

[3]

[4]