Баянауыл ауданының табиғат және табиғи ресурстары
Баянауыл ауданы. Баянауыл ауданының орталығында Баянауыл таулары орналасқан. Баянауыл тауларының ең биік нүктесі Ақбет тауы (1026 м).
Павлодар облысы Азия материгінің ортасында орналасқан, арктикалық, қоңыржай және тропикалық ендіктің ауа массасына ашық, сондықтан өңірдің ауа-райы континенттік, көктемгі-жазғы кезеңде құрғақ, жазы ыстық, қысы аязды, атмосфералық жауын-шашын мөлшері әр жылда әр қилы, жыл бойының көп бөлігінде жел соғып тұрады.
Табиғат – ауа жағдайы бойынша облыстың бір бөлігі шөл далалы және таулы орманды дала аймағында, негізгі бөлігі дала аймағы мен оның қоңыр салқын қуаң дала мен қуаң далалы аймақта жатыр. Барлық жерде ең жылы ай – шілде (+20+22°С), ең аязды ай – қаңтар (-17-20°С). қар орташа 150-160 күн жатады. Қалыңдығы 25 см-ге дейін жетеді. Жең тоңының тереңдігі облыстың орталық бөлігінде 95, оңтүстігінде – 115 см.
Қар солтүстіктен оңтүстікке қарай жұқара түседі. Облыстың әр түрлі пункттерінде жылдар бойынша қар қоры вариацияларының коэффициенті 0,3-0,5. Күн радиациясының жерінен ауаның күндізгі температурасы көлден төмен болғанда да қардың беті ериді.
Көп жағдайларда алғашқы күзгі үсіктер қыркүйектің ортасы мен соңында, ал соңғы көктемгі үсіктер мамырдың ортасы мен аяғында байқалады. Аяусыз кезеңі мамырдан қыркүйеккке дейін тұтас алғанда орташа 110-135 күнге созылады.
Атмосфералық жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері қоңыржай-қуаң дала аймағында 300 мм шамасында, қуаң далада 200-250 мм., шөл далалы аймақта 200 мм-ден аз, таулы орманды далалы аймақта 350 мм шамасында.
Жазда ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 8-10%-дан 40-48%-ға дейін (13 сағат). Рельефтің салыстырмалы жазық болуы, аймақтықтың түрлі ауа массаларының кіруінен қорғалмауы жел әрекетіне қолайлы. Ауа-райының желді болуы үйреншікті құбылыс. Орталық бөліктің (Павлодар, Шарбақты) ауа-райының 95%-ы осындай да, 5-6%-ы ыстық. Желдің жылдамдығы 4-5м/сек, жазық желдерде 3,5-5,6 м-сек, Баянауыл тауларында – 2,7-3,9 м-сек. Жел оңтүстік-батыс бағытта көп соғады. Қыс кезінде жел көтеріліп, боран мен бұрқасынға айналады.
Көктемде оңтүстік-батыс және батыс бағытта күшті аңызақ желдер соғып, жердің беткі топырағын құрғатып, шаңды боран тудырады.
Павлодар облысының аумағында орташа жылдық қысым – 1005,8 мб. Көктем-қыс айларында атмосфералық қысым едәуір көтеріліп, ақпанда максимумына (1029,6 мб) жетеді. Көктемде қысым төмендеп, шілдеде минимумына түседі (994,5 мб).
Метеорологиялық элементтердің көп жылғы өзгерістерін талдау олардың көлемдер мен аудан бойынша таралуының арасында тәуелділік бар екенін көрсетті. Барлық факторлардың көлемінің жалпы өзгеруі (өсуі немесе кемуі) солтүстіктен оңтүстікке қарай жүріп, табғи тарихи аймақтармен сай келеді.
Ертіс өзенінің негізгі арнасында 3 ірі қоймасы - Өскемен, Бұқтармы және шульба су қоймасы мен суының күші 40 м., 1953 жылдан бері Алтай энергожүйесінің құрамында пайдаланылып келе жатқан Өскемен ГЭС-і орналасқан. Павлодар облысының аумағында Бұқтарма мен Шульба ГЭС-і су ресурстарын басқарудың ең маңыздылары болып табылады. Бұқтарма ГЭС-і Шығыс Қазақстан облысының шегінде орналасып, арна және көл (Зайсан көлі) бөліктерінен тұрады. Бұқтарма ГЭС-інің алғашқы агрегаттары 1960 жылы пайдалануға берілген. Бөгетпен жасалған су көтерілімі (67 м) Зайсан көліне жайылып, оның табиғи деңгейін 6 м-ге жабады. Су қоймасының аумағы 5490 км², соның ішінде Зайсан көлі – 3750 км². тораптың орналасқан жері – Серебрянск қаласы. Бұқтарма ГЭС су қоймасының ықпал қашықтығы Ертіс өзенінің төменгі ағысымен 1500 км-ге дейін жайылады. Шульба су қоймасы кешенді пайдаланылатын маусымдық реттелуші арналық су қоймасы болып табылады, Шығыс Қазақстан облысының аумағында орналасқан. Су қоймасы бөгетінің тұстамасы Баженово селосынан 3 км жоғары орналасқан. Шульба су қоймасы Ертіс өзенінің көктемгі су жайылымы кезінде басты роль атқарады. 3500 м³/сек-ке тең өткізім шығыны Ульба-Уба өзендерінің Бұқтарма-Шульба учаскелеріндегі салаларынан құралған. 1971 жылы ТМД-да су шаруашылығы маңызындағы аса ірі гидротехникалық құрылыстардың бірі - өткізгіш қабілеті жылына шамамен 2,0 км3 Ертіс-Қарағанды суландыру каналы ашылды. Канал Павлодар қаласынан Ертіс бойымен жоғары Ақсу қаласында басталады. Судың сутартқысы Ертістің саласы – Белаая өзенінен келеді. Каналдың жалпы ұзындығы Ертіс өзенінен Қарағанды қаласына дейін оңтүстік-батыс бағытта 500 км шамасында, ені түбі бойынша 4 м., айдыны бойынша – 40 м. Бас бөлігінде су шығыны 7 м³/сек. Каналда су шығыны су кезеңде 45 м³/сек-тен вегетациалық кезеңде 95 м³/сек аралығында. Ертіс өзені – Бұқтарма ГЭС тұстамасында 73 сутартқысы және 7 лықсыма канал тіркелген, бұлар Ертістің ағынына елеулі әсерін тигізеді (сутартқысының орташа жылдық мәні 3,15-3,62 км3). Ертіс өзені Павлодар қаласының учаскесінде су тұтынудың орташа жылдық мөлшері 9,0-9,4 км3.лықсымаларды алып тастағанда жалпы Ертіс өзені бассейнінде тұтыну 4,40 км3-ге жетеді.
Сілтемелер
өңдеу- С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.