Бағалы қағаздар нарығы

БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ

Нарықтық экономика — адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Қаржы нарығы — мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:

• Айналымдағы қолма-қол ақша нарығы.
• Несие капиталының нарығы.
• Бағалы қағаздар нарығы.

Сонымен бағалы қағаз нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдардың құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді. Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 күн жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 күн жеті, оларды сатып алу, сатуға және есеп айыруға 2-3 күн жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент (шығарушы) өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы — экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі. Бағалы қағаздар — ең алдымен мүлікті иемденуде құқық беретін ақшалы құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі. Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрлі болуы мүмкін: заң жүзінде бекітілген жеке құжат түрі, не есепшотқа енгізілген жазу түрі. Егер басқа адамға иемденуге берілсе есепшотқа енгізіліп, ерекше куәлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын береті құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар 2 топқа бөлінеді: нарықтық және нарықтан тыс. Нарықтан тыс бағалы қағаздар - әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздардың ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы қорларының облигациялары, депозиттік (салым) облигациялары, және сол сияқтылар жатады. Бағалы қағаздарды шығарып, оны айналымға түсірушіні эмитент деп атайды. Бағалы қағаздар шығарушылар:

• Эмитент
• Мемлекет
• Мемлекет қолдауындағы мекемелер, ұйымдар
• Республикалық басқару органдары
• Жергілікті басқару органдары
• Акционерлік қоғам
• Жеке кәсіпорын
• Мемлекеттік резидент еместер
• Жеке меншіктенген кәсіпорындар
• Несие саясындағы қоғамдар
• Биржалар
• Қаржы құрылымдары
• Инвестициялық компанияла
• Инвестициялық қоғамдар

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқаулары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:

• сұраныс пен ұсыныс;
• делдалдар мен басқа қатысушылар;
• нарықтық инфрақұрылым, яғни екінші деңгейдегі банктер, қор биржасы, инвестициялық институттар және т.с.с;
• нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.

Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты. Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері // АльПари экономикалық журналы, 2007, -№ 3-4. - 136-137 бб., 0,2 б.т.
2. "Қаржы, ақша айналысы және несие" оқу құралы (Р.О. Смағұлова, К.А. Мадыханова, Ж.Ш.Сатыбалдиева авторларымен бірлесіп), Алматы: Экономика, 2008. 28,9 б.т. (өз үлесі 3,75 б.т.)
3. http://sachok.kz/referat/show/956 Мұрағатталған 4 наурыздың 2016 жылы.