Бейнелену
Бейнелену (орыс. отражение) – танымды объективтік болмыстың туындысы деп материалистік тұрғыдан түсінуге негіз болған ұғым.[1] Бейнелену тек бейнелетін затқа байланысты ғана туады. Олай болса, таным дегеніміз белгілі бір заттың образы, көшірмесі, бейнесі т.б., ал объективтік болмыс болса – сол заттың өзі. Міне, осыдан барып танымды материалистік тұрғыдан түсіндіруге болады. Идеализм тарихтың бүкіл барысында бейнелену терминін танымға байланысты айтдан қашып қана қойған жоқ, танымды құдіретті күшке айналдырып, оны құдайдың ісі деп, материализмге қарсы күрес жүргізді. Танымды бейнеленудің нәтижесі деп түсіну тарихта оны ең қара дүрсін пайымдаудан ғылми ұғымға дейін дамытты. Бейнеленуді түсіндіруде Маркске дейінгі материализмнің бәріне ортақ нәрсе – адам танымы сол адамның айналасындағы дүниемен белсенді араласып, тіршілік етудегі іс-әрекетінен туатынын түсінбеу.
Осыдан келіп олардың субъектіні ештеңе жазылмаған жалаң кітап немесе сыртқы заттардың таңбасы түсетін балауыз тәрізді құр сүлдер деп, адам танымының ақиқаттағы міне осында деп санады. Ал шын мәнінде, адам дүниені белсенді түрде өзгерту ғана, нағыз интелликтуалды белсенділігі артқан кезде ғана ақиқаттың көзін ашады. Тек сонда ғана заттың нақты пішінін санада айнытпай бейнелей алады. Демокриттен бастап Маркске дейінгі материализмде бейнелену ұғымның іргелі мәнін ашып оны одан әрі дамытуда В.И.Ленин зор еңбек сіңірді. Бұл арада, В.И.Лениннің Лев Толстойды революциямен салыстыра келіп, бұл есімді айнаға теңеуін алайық. Мұндай теңеу ә дегенде ерсі болып көрінуі мүмкін:
| “ | «Құбылысты анық дұрыс көрсетпейтін нәрсені айна деп атау жөн болмас?»
|
” |
(Шығ., 15-т., 200-б.).
Бірақ революцияның өзінің күрделігін, оған деген қатынасты айқындаудың одан бетер күрделігін ескерсек (бұл секілді қатынас осы оқиғаны тікелей іске асырушылардың таптық мүддесіне, ой-өрісіне байланысты болмақ), онда біз Толстой көзқарастары жиынтығының кілтін табамыз, оның көзқарасындағы «біздің революциямызда шаруалардың тарихи ісі душар болған қайшылықты жағдайлардың нағыз айнасы» болған қайшылықтарының кілтін табамыз. Әрбір бейнелі теңеуде болатынындай, айнаға теңеудің де өз шегі бар. Марксизм философиясының дұшпандары танымды бейнелену деп білетін лениндік түсінікті жағдайландырып және тұрпайыландырып көрсетуге тырысып, әріп қуалаушылыққа салынады, яғни танымды айнаға теңеудегі түпкі ойға мүлде қайшы келетін «қорытынды» шығарады. Ал шындығында В.И.Ленин болмыстың адам санасында бейнеленудің адам санасында бейнеленуін айнадағыдай құр сәулелену, енжар әсер демейді, қайта мұны относительдіктен абсолюттікке қарай өрлейтін және осы өрлеудің барысында бұрынғы адасулардан біртіндеп арылу ісі жүзеге асатын өте күрделі процесс деп біледі. Осыған орай, В.И.Ленин Маркске дейінгі материализмнің негізгі кемшілігі «диалектиканы Bilderthorie-ға (бейнелену теориясына), танымның процесіне дамуына қолдана білмеуінде» деп атап көрсетеді (Шығ., 38-т., 381-б.). Болмыстың, табиғат құбылыстарының адам санасында бейнелену процесінің күрделігі жөнінде В.И.Ленин былай дейді: «Ақылдың (адамның) жеке затқа көзқарасы, оның бедерін (-ұғымды) көшіріп алуы жәй, тікелей, айнадай өлі ақты емес, қиялдың өмірден алыстап шарықтау мүмкіншілігі өзінде бар күрделі, екіге бөлінген, бұраң акты...». Бейнеленудің универсалдығы арқасында сананың, түйсіктің пайда болуының алғы шарттары жайындағы күрделі мәселе шешіледі деген В.И.Ленин тезисінің мәні зор.[2]
В.И.Ленин түйсік органикалық дүниеде қаншалықты қанат жая алады, материя дмауының қай дәрежесінде түйсік қалай пайда болады деген сұрақтарға жауап беру үшін әзір қолда жеткілікті дерек жоқ деп, материализмнің мәселені айқын қоюын орынды деп тапты: «Материализм, жаратылыс тану ғылымын толығынан қостап, алғашқы нәрсеге материян алады, сананы, ойды, түйсікті одан соңғы, екінші нәрсеге есептейді, өйткені айқын формадағы түйсік материяның жоғарғы формаларымен (органикалық материя) ғана байланысты, сондықтан «материяның құрылысының өзінің ірге тасында» түйсікке ұқсайтын қабілет бар деп тек жорамалдауға ғана болады» (Шығ., 14-т., 38-39-б.). Нақ осы қабілет, нақ осы қасиет бейнелену болып табылады. Ал идеализм болса, мәселенің шешілмегенін сылтауратып, одан әрмен шатастыра түседі. Махистер келтірген «дәлелрдің» мәнін аша келіп, В.И.Ленин былай деп жазды: «Түйсіктің белгілі түрде қалыптасқан материямен байланысының, минут сайын өзіміз байқап отыратын байланысының барлық шарттарын біз әлі түгел білмейміз, сондықтан біз тек жалғыз түйсікті ғана бар деп танимыз дейді, - Авенариустың софизмі міне осыған тіреледі» (бұл да сонда, 14-т., 45-б.). Қазіргі заманғы жаратылыс тану ғылымының (тітіркенушілік туралы биологиялық ілім, кері байланыс, физиология т.б. жөніндегікибернетика ілімі) дамуы В.И.Лениннің материализм жолымен алға баса отырып «... тіпті түйсінбейді дейтін материяның сол атомдардан (немесе электрондар) құралған және сонымен қатар түйсіне алатыны айқын көрініп отырған материямен қалай байланысатынын...» (бұл да сонда, 39-б.) түсінуге жол ашамыз деген пікіріне айқын дәлел.
Бейнелену психологияда өңдеу
Бейнелену психологияда – дүниедегі заттардың, соның ішінде жәндіктер мен адамның түрлі тітіркендіргіштерге жауап қайтарып әсерленуі (із, таңба қалдыруы, өзгеруі). Бейнеленудің қарапайым түрі өлі табиғатта да кездеседі, мысалы, судың не айнаның бетіндегі заттардың бейнесі. Бейнеленудің бұл түрін тіршілік дүниесіндегі бейнеленумен барабар деуге болады.[3]
Себебі: тітіркендіргіштер әсер еткенде жәндіктердің миында із қалады, ал өлі табиғатта (айнада т.б.) мұндай өзгерістер кездеспейді. Электрон машинасының тиісті жұмыстарды (есепті т.б.) ойдағыдай орындауды бейнелену теориясымен дәлелденеді. Жәндіктер дүниесіндегі бейнелену өзгеше жолмен және белсенді түрде іске асады. Адмада да, бейнелену оның қоғамдық өмірінің жемісі болғандықтан, тек ұғым құру негізінде болмақ. Адам миында тітіркендіргіштердің бейнелену шарты оған сол тітіркендіргіштердің әсер етінен болғанымен, нағыз бейнелену тек әрекеттену негізінде болмақ. Әрекеттену адамды әр түрлі объектілермен қатынас жасап, солардың бейнеленуіне мүмкіндік туғызады. Сондықтан да бейнелену – заттың миға әсер етуінен ғана болатын бір жақты процесс есем, субъект пен объектінің өзара байланыстының жемісі. Демек, объектінің тигізген әсерін субъект өңдеп, саналы түрде бейнелейді. Міне, бейнеленуді субъект пен объектінің өзара байланысу деу осыдан. Бейнелену процесі мидың әр қабатындағы жықпылда әр түрлі. Сондықтан психология ми қызметін бірнеше дәрежеге бөліп, бір дәрежедегі процестердіөзге процестермен шатастырмауға ерекше мән береді де, бейнеленуді әр жақтан зерттейді. Кибернетика ми қызметінің үлгісін қалай жасауды зерттеп, жасалынған үлгіні тәжірибе қорытындылармен салыстырады, сөйтіп, бейнелену процесін дәлелдеуге ықпалын тигізеді.[4]