Берел кезеңі

Берел кезеңі – ерте темір дәуіріндегі Шығыс Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениетінің екінші сатысы (б.з.б. 5–4 ғасырлар).

Бұл кезең ескерткіштерін В.В.Радлов, кейінірек С.С.Сорокин, М.Қадырбаев, З.Самашев, т.б. зерттеді. Ескерткіштер Батыс Алтай сілемдерінде, сондай-ақ Зайсан ойпаты мен Ертіс бойы далаларына дейін тараған. Кезеңнің басты ерекшелігі: ескерткіштердің мол және мәдени белгілерінің бірыңғайлығында. Жоғары Бұқтырма бойындағы таулы өңір ескерткіштері Таулы Алтайдың Пазырық мәдениетіне жақын. Мұнда алғашқы Майемер кезеңінен (б.з.б. 7–6 ғасырлар) белгілі тас үйінділі обалар кеңінен тараған. Адам мүрделерін ағаш қима үлгісіндегі қабірге аттарымен бірге жерлеген. Берел кезеңі осындағы Үлкен Берел обасы атымен байланысты. Кіші обалары қарапайым, оларға 3–4 қатар жіңішке бөренелерден қаланған шағын қималар жатады. Зайсан ойпаты мен Ертіс далаларындағы обалардың таулы өңір ескерткіштерінен өзгешелігі, үйінділері жартылай топырақ араластыра салынған, ағаш қима мен ат мүрделері өте сирек, көбіне шұңқыр қабірлер кездеседі. Бұл жерден қоладан құйылған үш қанатты жебелер мен кішірек айналар, қола және темір қанжарлар мен балталар табылды. Сондай-ақ металдан, киіз бен теріден жасалған сәндік бұйымдар кезеңнің мәдени сипатын аша түседі де, кезеңнің соңына қарай қоланы темірден жасалған заттар ығыстырып шығарады. Шығыс Қазақстанда Берел кезеңін Құлажорға кезеңі алмастырады (б.з.б. 3–1 ғасырлар).

Ескерткіштердің бұл түрі Шығыс Алтайдың кеңінен мәлім Пазырық обаларынан ерекше айқын көрінеді. Олар Таулы Алтайдың басқа жерлерінде де, соның ішінде Шығыс Қазақстан аумағында да тараған. Олардың ішінде ең маңыздысы Берел қорымы болып табылады; мұның атымен шартты түрде тұтас бір тарихи кезең аталған. Үлкен Берел обасы үстірттің шетінен көтеріліп, Бұқтырма жайылмасы үстінде асқақтап тұр. Оның үйіндісін тұрғызуға кемінде 1000 м3 шамасында ірі тас қажет болғандығы есептеліп шығармлған. Тас үйіндісінің биіктігі 5 м және диаметрі 30 метр; бірақ оның бастапқы диаметрі 20 м болып, биіктігі 9 метрге жеткен. Лақат жерден барынша тереңдете қазылған: оңтүстік жартысы 7 метрге, ал солтүстік жартысы 5,5—5,7 метрге дейін жетеді. Шұңқырдың оңтүстік жағының қабырғасы тақтаймен тіреле қапталған. Шұңқырдың бұрыш-бұрышына ағаш бөренелерден салынып, қайың қабығымен жабылған ауыр төбесін ұстап тұру үшін жалпақ тастардан тіреуіш бағандар тұрғызылған. Лақаттың еденінде қарағайдың жуан (диаметрі бір метрден астам) діңгегінен қақ жарып, қашап жасалған астау-саркофаг жатыр. Саркофагтың сырты қайың қабығымен қапталған, ал астаудың қақпағы канаттары жазулы ғажайып құстардың төрт қола мүсіншелері салынып безендірілген.

Шұңқырдың солтүстік жартысында жерлеу үшін өлтірілген он алты аттың сүйектері жатыр. Он жетіншісі астау-саркофагтын жанында. Өлтірілген аттар қабық төсеніш үстіне белгілі бір тәртіппен — әр қатарға төрт аттан төрт қатар етіп орналастырылған да, үстінен бірнеше қабат жалпақ қабықтармен жабылған. Аттардын, үстерінде әр түрлі қабықтармен әшекейлеген ер-тұрман қалдықтары мен темір ауыздықтары және жапырақша алтынмен қапталған мүсінді ағаш қаптармалары бар қайыс жүгендер сақталған.

Үлкен Берел

Үлкен Берел обасының ағаштан, алтыннан және қайың қабығынан жасалған көптеген әшекейлерінің арасында заттардың негізгі екі түрі: бейнелей салынған андардың немесе олардың дене мүшелерінің мүсіндері (мысық тұқымдас жыртқыштар, таутекелер, арқарлар, бұлан, зооморфтық бейнелер) мен геометриялық және өсімдік өрнектерімен безендірілген бұйымдар ерекше көрінеді. Үлкен Берел обасына, шамасы, тайпа көсемі немесе ру ақсақалы жерленген болуы керек. Оның моласы байлығымен және салтанаттылығымен ерекшеленеді, бірақ жерлеу ғұрпының қауымның көптеген қатардағы мүшелерін жерлеу салтынан айырмашылығы жоқ. Қарапайым жерлеу құрылыстары өздерінің көсемдерінің молаларын кішірейтілген түрде қайталайды. Олардың ішінде ағаш астау-саркофаг болтан жоқ, орнына 3—4 қатар бөренелерден қаланған аласа кима тана болды. Көптеген дағдылы қабірлерде солтүстік жатындагы биіктеу басқыштарға аттарды көму ғұрпы да сақталған. Мысалы, сол Берел қорымының 2-обасында бес ат, ал үшінші обасында — үш ат көмілген. Иелерін аттарымен қосып жерлеу Шығыс Қазақстанның басқа таулы аудандарында да белгілі. Мұнда б. з. б. V—IV ғасырларда Ертіс бойы мен Зайсан ойдымындағы далалық көршілерінен әжептеуір өзгеше этникалық тайпалар тобы қалыптасты. Бұқтырманың жоғарғы бойының ескерткіштері — ареалы Алтай және Тува аумақтарын қамтыған, пазырық үлгісіндегі мәдениеттің етене бөлігі. Шығыс Қазақстанның таулы аудандарының ежелгі тұрғындары көп уақытқа дейін берелдік жерлеу ғұрпының дәстүрлерін сақтап келді. Шамамен б. з. б. III ғасырдың басында бір жерлерде атты қоса көмудің тоқтатылғанын айтпағанда, қалған салттар біздің заманымыздың шегіне дейін жеткен болуы керек. Берел кезеңінің мәдениеті ерекшеліктерінің бірі — жайпақ түпті қыш ыдыстыңтаралуы. Ол негізінен екі түрлі: мойны қусырылып жасалған және кейде тік болып келетін құмыралар мен жатаған көзелер. Кейбір ыдыстар кертілген жапсырмалы белдіктермен, таға тәрізді білікпен көмкерілген, тесіктермен әшекейленген. Құмыралардың бірінде қоңыр минералды бояу- мен ангобтын үстіне салынған көркем сурет бар, кейбір ыдыстар ашық- қызыл түске боялған. Ертіс пен Зайсан көлі жағалауының ежелгі тұрғындарынын жерлеу ғұрпы басқаша болды. Мұнда оба үйінділері малтатас араласқан топырақтан тұрғызылды, қабірлерде аттар көмілмеген және ағаш қималар жоқ. Усть-Буконь мен Усть-Бұктырмада ағашпен жапқан төбені ұстап тұру үшін жер шұңкырлардың екі жағы кертпеш жар етіп қазылған. V—IV ғасырларға тән заттар — құрсауының шетінде сабы бар немесе сырт жағында кішкене ілмесі бар шағын қола айналар. Қола қанжарлар азайып, олардың орнына темір қанжарлар шығады. Қанжарлар сабының ұшы түзу не сынған қайрақ түрінде болып келеді, олар грифондардың қарама-қарсы тұрған бастарымен безендіріледі, ал олардың сабы қанат немесе көбелек тәрізді болып жасалады. Соғыс жебелерінің үштары бұрынғыша қоладан құйылып жасалынады және олардың тұрақты екі түрі: қысқа сапты үш қалақты немесе қаңды басы қырланып, төмен карай созыла кертілген ұңғылы болды. Ағаш пен сүйектен, алтын мен коладан, былғарыдан, аңтерісінен және киізден жасалған колданбалы өнер ескерткіштері өте көркем. Орталық сюжетінің бағыты андар шайқасы, жануарлардың серпінді бейнелері бола бастаган «аң» стиліндегі өнер гүлденген шағына жетеді. Берел кезеңінің аяқ кезіне таман барлық жерде қоланы темір ығыстырып шығарады. Қола ауыздықтарының орнына шығыршықты темір ауыздықтар шығады; қысқа акинак-семсерлер мен пышақтар да темірден жасалады.

Сілтемелер

Берел қорымы