Беркін Жолмырзаұлы Құрманбеков

Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлы – Тарихшы, өлкетанушы ғалым, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің, саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

Құрманбеков Беркін
Туған күні
Қайтыс болған күні	18 шілде 2012 (2012-07-18)
Қызметі	тарихшы
Әкесі	Құрманбеков Жолмырза
Анасы	Аймаққызы Ақмоншақ
Жұбайы	Құрманбекова Сәуле
Балалары	Айгүл, Ляйля, Марина, Маншүк, Дария
Марапаттары мен сыйлықтары	Үздік ізденуші-ғалым - 2007

Өмірбаяны

Ғалым-тарихшының арғы тегі Естек қырғыздың ішіндегі Ақкісі әулиеден басталады. 1952 жылы 1 қаңтарда Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы Жарқамыс аулында дүниеге келді. Әкесі Құрманбеков Жолмырза (1909-12.10.1955) – Ұлы Отан соғысына қатысушы, кеңес қызметкері, ауыл шаруашылығы өндірісінің ұйымдастырушысы. СОКП мүшесі, соғыстан кейін еңбек жолын Байғанин аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары, шаруашылық мекемелерінде басшы қызметтерде болды. Ол басқарған «Қызыләскер» колхозын «миллионер» етіп, өндірісін нығайту ісіне қосқан үлесі үшін «Еңбектегі ерлігі үшін» медалімен, ҚКСР Жоғары Кеңесі Құрмет Грамоталарымен марапатталған. Шешесі Аймаққызы Ақмоншақ – руы төрт-қара.

Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлы 1968 жылы Байғанин ауданы Қарауылкелді поселкесіндегі Комсомолдың 30 жылдығы атындағы орта мектепті бітірген соң, С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекетттік университетінің тарих факультетіне түсіп, 1973 жылы тарихшы, тарих – қоғам тану пәндерінің оқытушысы мамандығы бойынша бітірді. 1973 жылы Ақтөбе облысы, Қобда ауданы Новоалексей селосындағы қазақ орта мектебінде тарих пәнінің мұғалімі болып еңбек жолын бастады. 1974 – 1978 жылы Қобда аудандық білім беру бөлімінің инспекторы, аға инспекторы және қоғамдық негізде мұғалімдер кәсіподағы аудандық Кеңесі президиумының төрағасы қызметін атқарды.

1978 – 1980 жылдары халық депутаттары Қобда аудандық Кеңесі атқару комитетінің ұйымдастыру – нұсқау бөлімінің меңгерушісі. 1980 – 1983 жылдары Қазақстан Компартиясы Қобда аудандық партия комитетінің үгіт насихат бөлімінің нұсқаушысы, 1983 – 1991 жылдары үгіт – насихат (идеология) бөлімінің меңгерушісі. 1991 – 1993 жылдары Қобда аудандық білім бөлімінің аға инспекторы, мұғалімдер кәсіподағы аудандық Кеңесі президиумының төрағасы. 1993 – 1996 жылдары халық депутаттары Қобда аудандық Кеңесі атқару комитетінің білім бөлімінің меңгерушісі. 1978 – 1996 жылдары бірнеше рет Қобда аудандық Кеңесінің депутаты, 1983 – 1991 жылдары Қазақстан компартиясы Қобда аудандық партия комитетінің (пленум) мүшесі. 1996 – 1997 жылдары Ақтөбе облыстық мұғаалімдер білімін жетілдіру институтының әдіскері, «Институт хабаршысы» журналының редакторы. 1997 – 1999 жылдары Қ,Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің философия кафедрасының оқытушысы. 1999 жылдан бастап философия кафедрасының, 2001 жылдан бастап саяси - әлеуметтік пәндер кафедрасының меңгерушісі. 2005 жылы Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің доценті. 2004 жылы өзінің ғылыми еңбектерінің нәтижесінде Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті бойыншав «Ең үздік кафедра меңгерушісі», 2007 жылы «Ең үздік ғылыми зерттеуші» деп танылды.

Тарихи оқиғалар шежірешісі

Б.Ж. Құрманбековтің зерттеу еңбектерінің негізгі тақырыптарын шартты түрде мынадай 4 бағытқа бөлуге болады;

1. Тарихи бет бұрыс оқиғалар
2. Ел өмірінде өзіндік із қалдырған тұлғалар
3. Батыс өңірде сауда қатынастарының және жәрмеңкелердің дамуы
4. Жалпы Қазақстандағы тарихи оқиғалар контекстіндегі аудандар тарихы

Б.Ж. Құрманбеков 1998 жылы 23 желтоқсанда – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы) мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін 1916 жылғы көтеріліс мәселелері (Батыс Қазақстан материалдары бойынша) диссертация қорғап, тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне ие болды. Осы ғылыми жұмысында ғалым, кеңестік тарихнамада көтеріліс тек Торғай мен Жетісуда ғана болды деп есептелінсе, өзінің терең зерттеуінің нәтижесінде Батыс Қазақстанда да патшаның зәре-құтын ұшырған үлкен көтеріліс ошақтарының болғанын дәлелдеді. Кейін ғалым осы ғылыми жұмысын толықтырып өзінің тұңғыш монографиясын жариялап, бұл еңбек ғалымдар арасында лайықты бағасын алды. 2006-жылы Құдайберген Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлының бастамасымен Қазақстандағы 1916-жылғы ұлт-азаттық көтерілістің 90-жылдығына байланысты халықаралық ғылыми практикалық конференция ұйымдастырылып, осы конференцияға Ресей федерациясынан, Қырғызстаннан және Қазақстанның белгілі тарихшы ғалымдары қатынасты.Конференция материалдары университеттің редакциялық баспа бөлімінен ғылыми жинақ болып шығарылды

Өлкетанушы ғалымның екінші бір табысты зерттеу еңбегі «Ақтебе округінде 1928 жылы байларды конфискациялау» деп аталады.Бұл еңбегінде ғалым архивтік деректер негізінде - «қу жақ»-Голощекиннің теріс саясатының нәтижесінде мал-мүлкінен айрылып, жер аударылған Ақтөбелік байлардың тағдырын тарихи шындық тұрғысынан, архивтік деректер негізінде, көрсете білген. Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлы Ақтөбе облыстық тарих және археология орталығымен тығыз творчестволық байланыс орнаттқан ғалым. Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлының «Батыс Қазақстанда сауданың дамуы» деген көлемді ғылыми монографиясы Ақтөбе облыстық мәдениет басқармасының облыстық тарих және археология орталығының бастамасымен шығарыла бастаған «Батыс Қазақстанның тарихы, археологиясы және этнографиясы» атты арнайы басылымдар топтамасының бет ашар кітабы болып табылады. Сонымен қатар Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлы Ақтөбе облыстық тарих және археология орталығы Ақтөбе қаласындағы «Принт А» баспаханасынан 2006-жылы шығарған 2 томдық «Батыс қазақстан тарихы» атты кітаптың 3-ші «Батыс Қазақстан аймағындағы жәрмеңкелер тарихынан» және 4-ші «Батыс Қазақстандағы 1916-жылғы көтеріліс тарихының мәселелері»деген тарауларының авторы.

Оның «Батыс Қазақстанда сауданың дамуы» атты монографиялық еңбегі өте өзекті мәселеге арналған. Қазақстанның Ресей және Орта Азиямен байланысы өте ерте заманнан басталады және осы қарым-қатынастардың дамуына сауданың тигізген әсері өте зор. Ресейдің Орта Азиямен сауда байланыстары Батыс Қазақстан территориясы арқылы жүзеге асырылды. Беркін Құрманбековтің еңбегінің басты құндылығы Батыс Қазақстанның Орал облысындағы әскери- казак территориясы мен қазақ даласындағы сауда қатынастарының дамуы нақты архивтік деректермен дәйектелген.. Сонымен бірге Орынбор айырбас сауда орталығының және Ішкі Бөкей Ордасындағы Жәңгір хан жәрмеңкесінің Батыс Қазақстанда сауда қатынастарының дамуына тигізген әсері толық ашып көрсетілген. Ғалым еңбегінің басты құндылығы Батыс Қазақстанның Орал облысындағы әскери- казак территориясы мен қазақ даласындағы сауда қатынастарының дамуы нақты архивтік деректермен толығымен дәлелденгені болып табылады.. Сонымен бірге Орынбор айырбас сауда орталығының, Ішкі Бөкей Ордасындағы Жәңгір хан жәрмеңкесінің Батыс Қазақстанда сауда қатынастарының дамуына тигізген әсері толық ашып көрсетілген.Монография авторы Отан тарихнамасында өте аз назар аударылып келген Торғай облысының Ақтөбе, Ырғыз уездерінде тұрақты және жәрмеңке саудаларының даму мәселесін ерекше зерттеу обьектісіне айналдырып, осы уездердегіі сауда қатынастарының даму динамикасын толық зерттеген. Монографияда Батыс Қазақстанда сауда қатынастарының даму процесі жан-жақты қарастырылған. Ғалым өз еңбегінде сауда қатынастарының дамуына әсерін тигізген саяси, әскери және экономикалық алғы шарттар: керуен сауда жолдарының қалыптасуы, сауда қатынастарының түрлері мен ұйымдастырылуының формалары сияқты қазіргі кезеңге дейінгі төл тарихымызда өте аз зерттелінген өзекті мәселерге баса назар аударған.

Сонымен қатар бұл еңбекте ХΙХ ғасырдың екінші жартысынан бастап кеңінен өрістеген жәрмеңке саудасының дамуы терең қарастырылып, сауданың осы формасының Батыс Қазақстан халқының әлеуметтік және экономикалық жағдайына тигізген әсері толық және терең қарастырылған. Зерттеу обьектісі ретінде қарастырылған Батыс Қазақстан аумағындағы Ойыл, Темір, Ырғыз, Ақтөбе, Гурьев уездері және Орал әскери казак территориясындағы тұрақты жәрмеңкелердің негізгі сауда орталықтарына айналуының заңдылықтары ашылып, осы жәрмеңкелердің өлкенің экономикалық дамуына қосқан ролі толық ашып көрсетілген.

Батыс Қазақстанда керуен саудасының дамуына байланысты Маңғыстауда сауда қатынастарының дамуы ерекшеліктері, регион тұрғындарының Орта Азия сауда орталықтары және Торғай, Орал облыстарының шектес уездерімен сауда-саттық байланыстарының ерекшеліктері нақты деректермен негізделіп дәлелденген. Өте бай архивтік деректер негізінде Батыс Қазақстанда сауда қатынастарының пайда болуы, қалыптасуы және өркендеп даму динамикасы, тұрақты және жәрмеңкелік сауда түрлерінің көлемі және құрылымдық ерекшеліктері айқындалып, аймақтағы сауда орталықтарының Ресей, Орта Азия халықтарымен байланысының артуына тигізген әсері анықталған. Автор еңбегізінде Батыс Қазақстан территориясының Ресей және Орта Азия сауда қатынастарының дамуындағы транзиттік ролі толық ашып көрсеткен.

Еңбекте Батыс Қазақстанда тұрақты және жәрмеңке саудасының дамуының осы территория халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайына тигізген әсері айқындалып, аймақтағы сауда қатынастарының даму деңгейінің жаңа демографиялық жағдайдың қалыптасуын қамтамасыз етуі нақты деректермен айқындалған. Осы еңбектің ерекшеліктерінің бірі Батыс Қазақстанда сауда буржуазиясының қалыптасуы архивтік деректер арқылы негізделінген.

Қорыта айтқанда Б.Ж.Құрманбековтің бұл еңбегі Батыс Қазақстан тарихын зерттеуге қосылған сүбелі ғылыми еңбек болып табылады. Құрманбеков Беркін Жолмырзаұлының Батыс Қазақстанның тарихының өзекті проблемаларына байланысты бірнеше мақалалары республикалақ «Қазақ тарихы», «Ақиқат», «Отан тарихы», «Жалын», «Парасат», «Қазақстан әйелдері» журналдарына жарияланды.

Тарихи тұлғаларды ел жадына қайтарған

Тарих - қатал да, әділетті құбылыс. Теңіздің асау толқыны сан миллион рет жағаға соғып, теңіздің терең түбінен жахұт тастарды сан мәрте жалап-жылтыратып, жағаға шығаратыны сияқты, тарих та кейбір себептермен, тарихтың тұманында елге көрінбей қалған, есімдері көмескі тартқан өзінің перзентерін, сын сағаттарда тарих сахнасына қайта шығарып,жас ұрпаққа үлгі ретінде ұсынады.

Кер заманда ұрпағы өзінен айрылып,елі есімін жадынан шығарып ала жаздаған, асыл ер, халықтың ел қорғаған хас батыры, әділдігімен «қара қылды қақ жарған», сындарлы би болған, ханмен қатар отырып кеңес құрған Ақ кете Алтай Ебескі ұлы да, қазақ халқының тарихында өзіндік орны бар, елдің ерекше жаратылған ұлы перзенттерінің бірі. Ғалымның тағы бір сүбелі еңбегі «Алтай батыр» деп аталады. Автор бұл еңбегінде ХҮІІІ-ғасырда Кіші жүзде болған саяси-экономикалық түбегейлі өзгерістерді баяндай отырып, осы оқиғалардың бел ортасында болып, заман талабына сай, қазақ халқының мүддесі үшін,саяси және әскери күрестерге белсенді қатынасып, ұлттың жарқын болашағы үшін күрескен, қазақ халқының батыры, беделді биі, шебер дипломат Алтай Ебескіұлының өмір жолын, архивтік деректер негізінде толық суреттейді.

Өзінің ерен еңбегімен туған халқына адал қызмет етіп, ел тарихында ерекше орын алған азаматтар өте көп. Солардың ішінде атақ-даңқы кезінде тек қана қазақ елінде ғана емес, елден тыс жерлерде де кеңінен танымал болған Ресей мемлекеттік Думасының депутаты Алпысбай Қалменовтың алатын орны ерекше болып табылады. Өкінішке орай, әр түрлі себептермен Алпысбай Қалменовті қазіргі ұрпақтың көпшілігі білмейтіні ақиқат. Оның басты себебі: біздің төл тарихымызды зерделеуде мәдени сабақтастық пен жалғастықтың көп жағдайда жүзеге аспай, тарихымыздың көп тұстарының үзік-үзік болып қалғандығы.

Қазақта «құдай жаққан шырақты адам баласы өшіре алмайды» деген сөз бар. Сондай өшпес шамшырақтың бірі Алпысбай Қалменов болды. Тау қашықтықтан, бірте-бірте зорайып, барша қасиетімен көріне бастайды. Сол сияқты, тарихи тұлғалардың ерен ісі де уақыт тезінен өтіп барып, халқына танылып, оның рухани өмірінің өзекті бөлігіне айналады. Алпысбай Қалменов туралы «Дума депутаты Алпысбай Қалменов» деген атаумен Ақтөбеде жарық көрген кітабын Б.Ж.Құрманбеков, танымал тарихшы, ғылым докторы Өмірзақ Озғанбаймен бірігіп, Алматыдағы «Нұрлы әлем» баспасынан, 3 мың дана тиражбен, «Қайраткер Алпысбай Қалменов» атпен қайта жариялады. Қазақтың ұлағатты ұлдарының бірі болған,Алпысбай Қалменов сияқты абзал азаматты елге таныта түсіру мақсатында жасалған,осы еңбектері ғалымның өте сәтті ғылыми қадамдарының бірі деп білеміз. Ғалымның шығармашылық табыстарының бірі, еліміз 150 жылдығын атап өткен Нұрпейіс Байғаниннің өмірі мен шығармашылығына арналған «Нұрлы жүзді Нұрпейіс»деп аталатын еңбегі болып табылады. Ел тарихының әр кезеңінде, Нұрпейіс шығармашылығының сол кезеңдерге тығыз байланысын зерделеген бұл еңбек,өзінің жаңашылдығымен, тарихи бай деректерімен ерекшеленеді.Нұрпейіске арналған ең алғашқы ғылыми зерттеу ретінде ғалымның бұл еңбегі, тарихшылар мен тілші ғалымдардығ назарына бірден ілікті. Ел өз батырларын ұмытпауға тиіс Ақтөбелік Кеңес Одағының батырларының ішінде Ідіріс Үргенішбаевтің ерлігі әр түрлі себептермен уақытында жеткілікті дәрежеде насихатталмай қалды.Тарихшы ғалым осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында, ұлы жеңістің 60 жылдығы қарсаңында «Ідіріс Үргенішбаев» деген кітабын жазып, қалың жұршылыққа ұсынды.Ғалымның осы кітабы арқылы оқырман қауым,әсіресе жас ұрпақ Ідіріс Үргенішбаевтің соғысқа дейінгі еңбек жолы мен майдандағы ерлігімен таныс болды.Осы кітап шыққан соң ғана,батырдың есімі Ақтөбе қаласының оңтүстік – батыс ауданынан бір көшеге берілді.

Зерттеуші ғалым Батыс Қазақстан тарихына байланысты «Қайраткер Бақытжан Қаратаев», Алаш қайраткері, заңгер-депутат А.Бірімжанов туралы «Ахмет Бірімжанов», «Ақтөбе уезіндегі сауда қатынастарының дамуы», «Жәрмеңке – өнер ордасы», «Қобда тарихы» деп аталатын ғылыми зерттеу еңбектерінің қолжазбаларын жазып аяқтады. «Қайраткер Бақыжан Қаратаев» атты кітабының тұсаукесері 2013 жылы 13 қаңтарда С.Бәйішев атындағы кітапханасында көпшілік ғылыми қауымның қатысуымен өтті, «Ахмет Бірімжанов» атты кітабы 2013 жылы 20 наурызда жарық көрді.

Аудандар тарихын жаңа зерделеуші

Қазақ халқының Ресей империясының және Кеңестер Одағының құрамында болған кезеңдеріндегі тарихының қалың жұртшылыққа ақиқаты айтылмай келген «ақ таңдақ» беттері өте көп. Қазақстанның құрамдас бөлігі ретінде (әкімшілік – экономикалық бөліністегі) аудандардың да тарихын жазу ісі, әзірге кеңінен жүзеге асырылмай отырғаны шындық. Осы тұрғыдан алып қарағанда, жалпы аудандар тарихын, оның ішінде, Ақтөбе облысының аудандарының тарихын зерттеу қазіргі замандағы рухани өміріміздің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.Талантты, өлкетанушы ғалым Б.Ж.Құрманбеков соңғы жылдары аудандар тарихын жазу ісін қолға алып, үлкен нәтижелерге қол жеткізді.Соңғы 2 жылда қалың оқырман қауымның қолына ғалым «Ырғыздың қилы тарихы», «Темір тарихы» атты кітаптарын ұсынып, осы кітаптар тарихшы мамандар, мұғалімдер мен ел тарихын сүйіп оқитын жұртшылықтың жоғары бағасына ие болды.

Ырғыз және Темір жерлері талай саяси-экономикалық және әлеуметтік оқиғалардың куәсі. ХIХ және XX ғасырда қазақ жерінің Ресейге қосылып, әуелі Ресей империясының (1731-1916), кейіннен Кеңестер Одағының (1917-1991) құрамында болған кезеңдерде Ырғыз және Темір халқы отаршылыққа қарсы 1916-жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1928-жылғы ірі байлардың мал-мүлкін (шаруашылығын) конфискациялау, 1937 сталиндік репрессия сияқты қасіретті оқиғаларды басынан кешірді. Ырғыз және Темірдің байтақ жерінде Х1Х-ғасырдың екінші жартысында бүкіл Қазақстан мен Ресей, Орта Азия жұртшылығына кеңінен танымал болған Ырғыз (жергілікті ел Жармола деп атайды), Темір (Қарақамыс) жәрмеңкелері жұмыс жасады. XX-ғасырдың ортасында (1954-1957) Совет Одағы коммунистік партиясының (СОКП) Орталық Комитетінің шешімімен Ырғыз, Темір даласында тың жерлерді игеру жүзеге асырылып, Ырғыз және Қарабұтақ аудандарының астық егуге жарамды жерлері жаңадан құрылған кеңестік шаруашылықтарға (совхоздарға) біріктіріліп, Ақтөбе облысының картасында жаңа Комсомол (қазіргі Әйтеке би) ауданы пайда болды.Осы аудандарда елдің демографиялық ахуалы өзгеріске ұшырап, бұл өңірлрде славян тұқымдас этностар басымдылыққа қол жеткізді.

Жас ұрпаққа тәрбие берудің тура жолы тарихи тағылым. Қазақстанның тәуелсіздік алуы көптеген тарихи оқиғаларды ақиқат тұрғысынан қайта қарап, зерттеуге мүмкіндік туғызды. Ғалымның Ырғыз және Темір аудандарының әр кезеңдегі, әр қилы тарихына арналған осы еңбектері, елдің тарихын толықтыра түсу мақсатында өте сәтті жасалған қадамдарының бірі болып табылады. «Ырғыздың қилы тарихы» және «Темір тарихы» деген кітаптары арқылы Б.Ж.Құрманбеков Қазақстан тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын аудандар тарихын жазу арқылы әріптестеріне үлгі көрсетіп, аудандар тарихын жаңа көзқара тұрғысынан зерделеуші ғалым ретінде ғылыми қауымға жаңа қырынан корінді.

Жәңгір ханға жаңа көзқарас

Талантты тарихшының 2011 жылғы толағай табысының бірі- «Жәңгір хан жәрмеңкесі» атты зерттеу еңбегінің жарыққа шығуы болып есептеледі. 2011 жылы Бөкей Ордасының құрылғанына 210 жыл толды. Сонымен қатар Бөкей сұлтанның хан атанып, таққа отырғанына 200 жыл болды. Бұдан 170 жыл Бөкей Ордасында жаңа типті мектеп ашылды. Сондай - ақ заман талабына сай Новая Казанка, Таловка сияқты отырықшы сипаттағы елді мекендердің бой көтергеніне де 140 жыл болды.Бұл тарихи оқиғалардың тек қана Бөкей Ордасының ғана емес, тұтас Қазақстан тарихында ерекше орын алатыны ақиқат.

Қазақстан тарихнамасында Жәңгір ханның саяси – экономикалық және әлеуметтік салаларда атқарған қызметтеріне екі жақты пікірдің қалыптасқаны белгілі.Заман талабына сай тарихи оқиғалар мен тұлғаларға берілетін баға мен тарихи – идеологиялық өлшем бірліктердің өзгеріп отыру обьекивті заңдылық. Жәңгір ханның мемлекеттік деңгейдегі қайраткерлік қызметіне тәуелсіз Қазақстанның ұлттық мүддесіне сай тұрғыдан обьективті баға берілуінің бастауы 1997 жылы Жәңгір хан кесенесінің салтанатты ашылуына Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қатынасуынан көрініс табады. Осыған орай 2011 жылы қараша айында 1 мың дана тиражбен жарық көрген «Жәңгір хан жәрмңкесі» деп аталатын кітабында Б.Ж.Құрманбеков Жәңгір ханның саяси –экономикалық және әлеуметтік салалардағы қайраткерлігіне байланысты жаңаша мынадай ой-тұжырымдар жасайды: «Ел тізгінін көненің жаңамен ауысатын тұсында ұстаған Жәңгір хан алдында екі таңдау тұрды: алғашқы таңдау бойынша әкесі Бөкейдің жолымен жүріп, қазақ қоғамының бұрынғы саяси – экономикалық, әлеуметтік дәстүрін жалғастыру болса, екіншісі қазақ жұртшылығына беймәлім, бірақ өркениеттің биік деңгейіне жеткен елдердің үлгісімен дамудың капиталистік жолына түсу еді. Жәңгір хан заман талабына сай өркениет жолын таңдадаы. Жәңгір ханның осы таңдауын өз жұртында көпшілік түсінбеді. Даму жолын үлгі еткен көршілес мемлекеттің билеуші тобы қазақ елінің өзімен теңесіп, өркениет жолына түсуін қаламады. Өйткені, Ресей «бұратана» деп есептеген халықтардың өздерін қанауға ұшыратып, елінің табиғи ресурстары мен мал және егін шаруашылығы өнімдерін өз елінің шикі зат базасына айналдыруға тырысты.Жәңгір ханның ел басқару тәсіліне деген екі ұдай пікірдің қалыптасуы, оның замана тоғысында дәстүрлік жолдан бас тартып, жаңашылдық (новатор) бағыт ұстап, Бөкей Ордасында жаңа саяси – экономикалық және әлеуметтік үрдіс қалыптастыруынан келіп туындайды.Жерге жеке меншік орнатуда жіберген қателіктеріне байланысты Жәңгір өз жұртының қарсылығына ұшырады. Бұл тұрғыдан оның өмірі трагедияға толы болғаны белгілі. Сонымен қатар Бөкей Ордасында жәрмеңкелер мен қазыналық мекемелердің ашылып, сауда қатынастарының дамуы, ел – жұртты мәдениет жолына бастайтын жаңа типтегі мектеп жүйесінің қалыптасуы, өркениет белгісі ретінде өмірге келген архив, музей, егін және мал шаруашылығының дамуына әсер еткен, интенсивті бағыттарда жүзеге асырылған іс шаралар тұрғысынан алғанда, Жәңгір хан, сөз жоқ, пассионарлық тұлға болып табылады». Осы ғылыми еңбегі арқылы Б.Ж.Құрманбеков Жәңгір хан тану мәселесіне қомақты үлес қосты.

Жәрмеңкелер тарихы ел игілігі

Қазақ халқының тарихында ХҮІІІ ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі оқиғалар өте күрделі кезең болып табылады. Осы кезеңдегі қазақ-орыс қарым-қатынастары, әсіресе, Кіші жүз қазақтарының Ресей құрамына қосылуы, өте қарама-қайшы сипатқа толы болды. Алғашқыда жәй елшілер миссиясы арқылы Ресей бодандығын номинальды түрде қабылдау, кейінірек Ресейдің қазақ жүздерінің ісіне араласуына ұласып, елшілік және әскери іс-әрекеттер Қазақстанның Ресейге саяси-экономикалық тәуелділігіне әкеліп соқтырды. Осындай қарама-қайшылыққа толы жағдайда Батыс Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастар орнай бастады. Батыс Қазақстан өзінің геосаяси жағдайының байланысты Ресейдің Орта Азия мемлекеттерімен сауда қатынасын орнатуында үлкен транзиттік рөл атқарды.Торғай және Орал облыстарының территориясында, Маңғыстау уезінде ХІХ ғасырдың орта тұсынан бастап жәрмеңке саудасының даму мәселесі, осы кезге дейін тарихшылардың назарынан тыс қалып келе жатқан үлкен ғылыми проблема болды Өлкетанушы ғалым Б.Ж.Құрманбеков Қазақстан тарихшылары арасында бірінші болып осы мәселеге назар аударды.Ғалым көп жылғы зерттеу жұмысының нәтижесінде, ғылыми қауымға өзінің «Батыс Қазақстанда сауданың дамуы» деген көлемді монографиясын ұсынып, бұл еңбек Қазақстан ғалымдарының тарапынан жоғары бағасын алды. Хіх-ғасырдың екінші жартысында қазіргі Ақтөбе өңірінде Ойыл,Темір,Ырғыз және Ақтөбе жәрмеңкелері ашылып. жемісті жүмыс жасағаны белгілі. Осы жәрмеңкелер тарихы, Беркін Құрманбековтің шығармашылығының өзекті тақырыбына айналды.

Ғалымның «Ойыл жәрмеңкесі», «Темір жәрмеңкесі» деп аталатын еңбектері де өзінің жаңашылдығымен және тың тұжырымдарымен ғылыми қауымның қызығушылығын туғызып, ел тарихын сүйіп оқитын жұршылықтың үлкен сұранысына ие болды. Осы еңбектері арқылы Б.Ж.Құрманбеков Батыс Қазақстанда ерекше дамыған жәрмеңкелер тарихын ел игілігіне айналдырды.

Беркін Құрманбековтың кітаптары

1. Ідіріс Үргенішбаев. Атырау 2005 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%86%D0%B4%D1%96%D1%80%D1%96%D1%81_%D2%AE%D1%80%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D1%96%D1%88%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2.pdf
2. Ақтөбе округінде 1928 жылғы байларды конфискациялау. Ақтөбе 2005 жыл.
3. Батыс Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс. Ақтөбе 2005 жыл.
4. Батыс Қазақстанда сауданың дамуы. Ақтөбе 2007 жыл.
5. Алтай батыр. Ақтөбе 2007 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%90%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%80.pdf
6. Ойыл жәрмеңкесі. Ақтөбе 2008 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%9E%D0%B9%D1%8B%D0%BB_%D0%B6%D3%99%D1%80%D0%BC%D0%B5%D2%A3%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%96.pdf
7. Темір жәрмеңкесі. Ақтөбе 2009 жыл.
8. Болат жолдың тарланы. (Құрастырушы ретінде) Ақтөбе 2009 жыл.
9. Дума депутаты Алпысбай Қалменов. Ақтөбе 2006 жыл.
10. Қайраткер Алпысбай Қалменов. (Ө.Озғанбаймен бірге) Ақтөбе 2006 жыл.
11. Нұрлы жүзді Нұрпейіс. Ақтөбе 2009 жыл.
12. Ырғыздың қилы тарихы. Ақтөбе 2010 жыл.
13. Сәуле ғұмыр. Ақтөбе 2011 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%A1%D3%99%D1%83%D0%BB%D0%B5_%D2%92%D2%B1%D0%BC%D1%8B%D1%80.pdf
14. Темір тарихы. Ақтөбе 2011 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D1%96%D1%80_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B.pdf
15. Жәңгір хан жәрмеңкесі. Ақтөбе 2011 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%96%D3%99%D2%A3%D0%B3%D1%96%D1%80_%D0%A5%D0%B0%D0%BD_%D0%96%D3%99%D1%80%D0%BC%D0%B5%D2%A3%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%96.pdf
16. Қайраткер Бақытжан Қаратаев. (Ө.Озғанбаймен бірге) Алматы 2013 жыл.
17. Ахмет Бірімжанов. Ақтөбе 2013 жыл. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%D0%90%D1%85%D0%BC%D0%B5%D1%82_%D0%91%D1%96%D1%80%D1%96%D0%BC%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2.pdf
18. "Ұрпағы біліп жүрсін деп..." Құрманбеков әулетінің шежіресі
19. Қобда тарихы
20. Ақтөбе тарихы(Сауда қатынастарының дамуы)
21. Ақтөбе облысында тың және тыңайған жерлерді игеру

Сонымен қатар ғылыми журналдар мен материалдарында жарияланған 100 – ден аса мақалалар авторы, жұбайына арнаған «Сәулешім, келші маған», Қазақстанның Тәуелсіздігіне 20 жылдығына орай «Туған елім» патриоттық өлеңінің авторы.

Дереккөздер

1. "Ұрпағы біліп жүрсін деп" Құрманбеков әулетінің шежіресі
2. Байғанин ауданының энциклопедиясы
3. Қобда ауданының энциклопедиясы
4. Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
5. "Ақтөбе" газеті
6. "Актюбинский Вестник" газеті
7. «Kerek Info» газеті

Сыртқы сілтемелер

• Өлкетанушы Ғалым http://www.aktobeoub.kz/site1/rus/novosti%20podrobnee%202012.htm Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• Өлке тарихын түгендеген http://www.kinfo.kz/news/lke_tarikhyn_t_gendegen/2012-01-26-1577(қолжетпейтін сілтеме)
• Жители Актобе увековечили имя героя, но его улица все еще требует ремонта http://rus.azattyq.org/content/soviet_hero_idris_urgenishbaev_marble_plaque/2119348.html
• Певец земли казахской http://www.nomad.su/?a=15-201009240013 Мұрағатталған 27 қаңтардың 2013 жылы.
• Ғалымның хаты өлмейді http://www.kinfo.kz/news/alymny_khaty_lmejdi/2013-01-17-2684(қолжетпейтін сілтеме)
• Актуальные проблемы истории края http://www.avestnik.kz/?p=21723(қолжетпейтін сілтеме)
• Қазақтың тұңғыш заңгері туралы кітаптың тұсаукесері өтті http://www.aktobegazeti.kz/?p=20878 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• Столетний юбилей Героя http://www.avestnik.kz/?p=20637
• В Актобе состоялась научно-практическая конференция, посвященная Абылкайыр-хану http://www.inform.kz/rus/article/234006(қолжетпейтін сілтеме)
• Проблемы истории восстания 1916 года в Казахстане (на материалах Западного Казахстана) http://www.nauka.kz/databases/diss/detail.php?ID=821611(қолжетпейтін сілтеме)
• Калменовы: отец и сын http://www.avestnik.kz/?p=3355
• Турнир Героя сменил прописку http://www.avestnik.kz/?p=20323
• Жас ұрпақ Қалменовті біле ме? http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8026
• Нұрлы жүзді Нұрпейіс http://www.aktobegazeti.kz/?p=7938(қолжетпейтін сілтеме)
• Жыр тарланы — Нұрпейіс http://www.aktobegazeti.kz/?p=9619 Мұрағатталған 17 қазанның 2014 жылы.
• Ақиық ақын атаусыз қала ма? http://www.baq.kz/blog/article/3090(қолжетпейтін сілтеме)
• 20 жыл: тәжірибе мен тағылым http://www.aktobegazeti.kz/?p=15125(қолжетпейтін сілтеме)
• Ақтөбеде Әбілқайыр ханға арналған ғылыми-практикалық конференция өтті http://www.inform.kz/kaz/article/1228383 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• «Қиналар ма екен біздерге?» — деген еді-ау, Махамбет! http://www.aorda.kz/?p=1971(қолжетпейтін сілтеме)
• «Ұлы Жібек Жолында жаңғырған Көкжар жәрмеңкесі» http://uil.aktobe.gov.kz/kk/node/3314 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• «Арыстан туған Исатай…» http://anatili.kz/?p=5516
• «Ердің сойы — Исатай» http://www.aktobegazeti.kz/?p=11933 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• Көкжардағы жәрмеңке http://www.aktobegazeti.kz/?p=19334 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
• Қайраткер Қаратаев http://www.aktobegazeti.kz/?p=22261 Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.