Бесоба петроглифтері

Бесоба петроглифтері – Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.

Бесоба. Жылқы бейнелері. Қола дәуірі.

Орналасуы

Бұқар жырау ауданы, Тораңғы өзенінің оң жағалауында, Семізбұғы тауларының шығыс беткейін бойлай жатқан Бесоба жазығында орналасқан.
Тораңғыға құятын екі судың арасындағы кең алқапта жатқан қыраттың үстінде аласа (2–3 м дейін) тау тізбектері тәрізді диоритті порфириттердің геологиялық қыртыстары бар және Семізбұғының етегінен Тораңғы төмен жағалауына дейін бүкіл жазықты солтүстіктен оңтүстікке қарай қиып өтетін геологиялық қыртыстардың арақашықтығы 50–100 м. Геологиялық қыртыстардың төбесінде "тотыққан" кең әрі беттері тегіс жерлерде жартас суреттері кездеседі. Кей жерлерде көне заман суреттері салынған тік және көлденең тас беттер өзінше галерея жасап ондаған м-ге созылады. Әр алуан кезеңнің бейнелері аса көп кездесетін орын – судың өзенге құйылатын жеріне жақын геологиялық қыртыстар, онда неолит дәуірінің тас жаңқалары мен еңбек құралдары кездеседі. Судан алыс жерлерде, жартастың керемет "полотнолары" болса да петроглифтер аз. Жазықтағы ескерткіштердің басқа да түрлері көп емес; геологиялық қыртыстардың арасындағы желден қалқаланған кей жерлерге жақын арада орналасқан шағын әулеттік қорымдары бар кейінгі қыстаулардың қалдықтары көрінеді. XIX–XX ғ. басындағы ірі қоныстардың қалдықтары тас қоршаулармен-сағаналармен және жақсы сақталған шикі кірпіштен қаланған күмбезді кесенемен бейіттер кешені шатқалдың сағасында, сол тармақтың бастауында жайғасқан. Семізбұғының етегінде және кең аңғарында діни ғұрыптық тас қоршауларымен және стелаларымен көне қорғандардың шағын топтары кездеседі.

Петроглифтер және кезеңдері

Бесоба жазығының геологиялық қыртыстарында кездесетін петроглифтердің жалпы саны мыңнан аздап қана асады. Рельефте ескерткіштердің орналасуы мен олардың топографиясы бір-бірінен көптеген жүзжылдықтарға алыс тұрған жекеленген тарихи кезеңдерде адамдар бұл жерлерді тұрақты мекендемегенін көрсетеді. Бұл жер неолит және одан кейінгі қола дәуірінде өмір сүруге аса қолайлы болған сияқты: б. з. д. II мыңжылдықтың қоныстары мен зираттары бұл жерден әзірше табыла қойған жоқ, бірақ Бесоба жартас суреттерінің жартысынан көбі осы кезеңге жатады.
Қола дәуір өнерінде ат бейнесі басым; антропоморфтық пішіндер қатысатын көріністер сиректеу болса да аттар тізбегі және қос доңғалақты арбаның жалғыз пішіні бейнені жан-жақтылығын танытады.
Ерте сақ дәуірінің өте сирек петроглифтері көлденең тегістіктерде кездеседі, олар, әдетте, басқа дәуірлердің композициясынан оқшау тұрады. Оларға бұғылардың, қабыланның әсем сұлбалары, сондай-ақ көбінде кейінгі жаңаланған іздері бар ат тұяқтарының бейнелері жатады. Бірақ, сақ дәуірінің суреттері мүлдем жоқ, сірә, б. з. д. I мыңжылдықтың екінші жартысында Бесоба алабында тұрақты тіршілік бұзылып, жартас суреттерін салу дәстүрі үзілген сияқты.
Жартас сурет өнерінің келесі кезеңі ортағасырлық көшпенділер шығармашылығымен байланысты. Бұл кезеңде Бесоба жазығының геологиялық қыртыстарында, Солтүстік Балқаш маңының, Жетісу мен Оңтүстік Қазастанның басқа да ескерткіштері сияқты суретшілер өз шығармаларын сала отырып, көне заман петроглифтерін жаңалау және түрін өзгерту тәсілдерін пайдаланған. Мұндай жартас "композициясының" ("өзгертіп жасаудың") барынша типтік нұсқасына сұлбалық кескіндермен жаңартылған, салт аттылардың әбзелдік және фигуралық детальдарымен толықтырылған қола дәуірі аттарының бейнелері жатады.
Ортағасырлық петроглифтердің көпшілігін талғаусыз салынған ешкі, түйе және антропоморфтық бейнелер құрайды, алайда жауынгерлік кейіптегі салт аттылардың суреттері де кездеседі. Енді петроглифтердің айрықша түр өзгешелігін бейнелердің әртүрлі белгілері көрсетеді, олардың кейбіреулері ортағасырлардағы көшпелілердің рулық таңбаларына жататын көрінеді.
Бесоба жартас суреттерінің галереясының соңғы кезеңі XIX–XX ғғ. Осы кезде Солтүстік пен Солтүстік-Батыс Балқаш маңына Қарқаралы уезіндегі арғын тайпасының тобықты руы келіп қоныстанды. Өзен маңындағы жарқабақтарға олардың рулық таңбалары салынып, Тораңғы алабының кейінгі тұрғындарының иелік құқын айқындай түсті.
Ортағасырлардағы сияқты, петроглифті дүниеге әкелушілердің шығармашылық қуаты негізінен бұрыннан бар композицияларды қайта жасау мен жаңалауға бағытталған. Жартас өнерінің жеке өзіне тән белгісі – ертедегі көшпелілер репертуарынан қалған ат тұяғының ізі Бесобаның геологиялық қыртыстарында әлденеше рет қайталанады. Бірақ көптеген суреттер орындау шеберлігі жағынан аса өзгешеленбейді, сөйтіп бейнелеу шығармашылығының бұл дәстүрі біртіндеп жойыла берді.
Тас дәуірінен бастап бүгінге дейінгі тарихтың көптеген кезеңдерінің ескерткіштерін сақтап келген және дала малшыларының жартас өнерінің аса маңызды орталықтарының бірі болып табылатын Солтүстік Балқаш маңына оңайлықпен аяқ жете алмайтындықтан Қазақстанның көне мәдениетінің осынау үлкен қоры барынша жақсы сақталып қалды.

Петроглифтер суреттері

• 
  Әр түрлі уақытта салынған жануарлар мен адамдардың бейнесі.
• 
  Аң стиліндегі бұғы бейнесі.
• 
  Антропоморфты бейне.
• 
  Ат тұяғының ізі.