Биологиялық белсенді қоспалар

Биологиялық белсенді қоспалар (ББҚ) — қазіргі заманғы медицинаға салыстырмалы түрде айтқанда жақын уақытта енген термин. Дегенмен, жаңа дәуірге дейін Египетте, Қытайда, Тибетте, Индия мен Шығыстың басқа да елдерінде көбінесе табиғи түрінде қолданылатын өсімдік, жануарлар ұлпаларынан, минералды шикізаттан дайындалған арнайы өнімдерді адамның әр түрлі ауруларын алдын-алу мен емдеу жүйелері қалыптасқан. Адам ауруларын емдеу үшін арнайы фармокогиялық формалар өндірісінің тарихы шамамен біздің ғасырымыздан бұрын 130-200 жылдарға жатқызылады. К. Гален алғашқы рет табиғи шикізаттан емдік заттарды (ерітінді, экстракт, ұнтақтар) технологиялық әдістерін құрастырды. Алайда XIX соңы мен ХХ ғасырдағы химия ғылымының жетістіктеріне сәйкес, соған байланысты көптеген ғалым-дәрігерлер бұрынғы фитотерапевтикалық заттардан бас тартты.

Құрылымы мен қасиеттері белгілі таза химиялық қосылыстарды алуда органикалық химияның шексіз мүмкіндіктері, олардың тиімділігінің жоғарылығы мен дәл мөлшерлеу мүмкіншілігі, әрекет етуінің тездігі сияқғы дәлелдемелер дәстүрлі медицина облысына жағымды болжамдарды қарастыруға мүмкіндік береді. Дегенмен мұндай көзқарастар қателік болып саналады. ББҚ-ды тағам өнеркәсібінде қолдану. Соңғы жылдары тамақтану ғылымы мен фармакология облысында жедел түрде дамыған жаңа ғылым - фармаконтуциология қалыптасты.

Биологиялық активті қосылыстар

Биологиялық активті қосылыстар (БАҚ) - адамның немесе жануардың организмінде жүріп жатқан биологиялық процесстерге катысатын заттар болып табылады. Олар біріншілік (витамиздер, майлар, көмірсулар, ақуыздар) жане екіншілік (алколоид, гликозид, дубильді заттар) биосинтез өнімдері болуы мүмкін.

Өсімдікте бірнеше биологиялык активті заттар болуы мүмкін. Бірақ терапевтикалық және профилактикалық активтілікке біреуі немесе бірнешесі ие болуы мүмкін. Оларды белсенді әрекет етуші заттар деп атайды және дарілік препараттар синтезінде қолданады.

Медицинада дәрілік шөптерді пайдалану - олардың кұрамында биологиялық активті заттардың болуына негізделеді. Бұл заттар тірі организмде жүріп жатқан биологиялық процесстерге әсер етіп, дәрілік өсімдіктің негізгі терапевтикалық әсерін көрсетеді. Өсімдіктерден бөлініп алатын бірнеше биологиялық активті заттардың тобы белгілі: алколидтер, гликозидтер, эфир майлары, дубильді заттар, кумариндер, флавоноидтар, микроэлементтер, майлар және т.б.

ББҚ алу

Бұл қосылыстар өсімдіктің әр-түрлі органдарында жиналады. Олардың мөлшері келесі факторларға тәуелді: климат, жергілікті экспозиция, өсімдіктің дамуының фазасы жане географиялық орны. Кейбір өсімдіктерде биологиялық белсенді заттар жерүсті бөліктерінде (бүршік, жапырақ, гүл, жеміс) жиналса, кейбіреуінде жер асты бойынша (тамыр) жиналуы мүмкін. Сол себепті, биологиялық активті заттарды бөліп алу үшін сол зат неғұрлым көп жиналған жерді алып, өңдеу қажет.
Дәрілік өсімдіктер белсенді әрекет етуші заттармен қатар организмге қосымша заттарды да алып келеді: ақуыз, пектин, көмірсу, шайыр, ферменттер, органикалық қышқылдар, микроэлементтер, гормондар және т. б. Бұл заттар фармокологиялық активтілік көрсетіп, организмге жақсы әсер етуі мүмкін. Қосымша әрекет етуші заттар организмге белсенді әрекет етуші заттардың сіңірілуі мен оның организмнен шығарылуына көмектеседі. Сонымен қатар организмдегі қан айналымын жақсартып, организмнің инфекцияларға қарсы тұруына көмектеседі.

Қосымша әрекет етуші заттар кей-кезде белсенді әрекет етуші заттың дәрілік қасиетін жоғарылатып кей-кезде төмендетеді.

Жалпы, биологиялык активті заттарды өсімдіктер мен қатар химиялық жолмен синтездеп алуға да болады. Осыған байланысты, табиғи және синтетикалық БАЗ деп ажыратылады.

Табиғи биологиялық белсенді заттар - тірі ағзаның өмір сүруі барысында пайда болатын химиялық қосылыстар. Олар экзогенді және эндогенді болуы мүмкін. Дәрілік препараттар синтезінде осы топтар қолданылады. Яғни, көптеген дәрілік заттардың құрамында осы заттар бар.

Экзогенді табиғи биологиялық активті заттарға жатады: каолиндер, фитонициндер, антибиотиктер, маразминдер, микотоксиндер және т. б.

Эндогенді биологиялық активті заттарға жатады: ақуыздар, протеидтер, витаминдер, липидтер, ферменттер, көмірсулар, фитогормондар және т. б.

Биологиялық активті заттарды синтездеу - нәзік органикалық синтез саласына жатады. Ең бірінші, сәйкесінше шикізатты таңдау керек. Маңызды шикізаттардың біріне - көмір, мұнай ал, біріншілік өңдеу өнімдеріне - көмірсулар жатады. Одан кейінгі минералды шикізаттар және ең күрделі өнімдер алу үшін ауылшаруашылық, микробиологиялық шикізаттарды өңдеп алуға болады.

Әдебиет

Шевелуха В.С., Калашникова Е.А., Воронин Е. С. др. Сельскохозяйственная биотехнология. 2-е изд. М. Высшая школа, 2003.
Щелкунов С.Н. Генная инженерия. Новосибирск. Изд - во. Новосибирского государственного университета. 2004.
Загоскина Н.В., Назаренко Л.В., Е.А. Калашникова, Живухина Е.А.Биотехнология : теория и практика. Учебное пособие. Москва. «Оникс». 2009,496 с.
Тұрашева С.Қ. Клеткалық биотехнология: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК«Дәуір».2011. - 260 бет.
Әлмағамбетов Қ.Х. Биотехнология негіздері. Астана. 2007.-208 бет