Больяй Янош
Больяй Янош (1802 жылы 15 желтоқсан, Коложварда (қазргі Клуж-Напока) -1860 жылы 27 қаңтар, Марошвашархейде (Тыргу-Муреш) ) - Мажар математигі. Эуклидтік емес геометрияны ашыушылардың бірі.
| János Bolyai | |
|---|---|
 Unauthentic portrait of Bolyai | |
| туған |
желтоқсанның 15 Kolozsvár, Transylvania, Kingdom of Hungary, Habsburg Empire (today Cluj-Napoca, Romania) |
| Қайтыс болды |
1860 ж. қаңтардың 27 (57 жаста) Marosvásárhely, Transylvania, (today Târgu Mureş, Romania) |
| Тұратын жері | Habsburg Empire |
| Этникалық тобы | Hungarian |
| Салалары | Mathematics |
| Еңбегі үшін танылған | non-Euclidean geometry |
Оның әкесі Ф. Больяй атақты алман математигі С.Гаустың жақын досы болған. Әкесінің көмегімен кішкене кезінде дифференциал мен анализді үйренеді. Әрі сол кезден бастап математика мен музикаға әуестенеді. 1818 жылы Венадағы патшалық ғылым әкедемиясына түсіп әскери тарбие алады. Оны1822 жылы бітіріп әскерде 10 қызмет атқарады.сол аралықта математикамен айналыса жүріп эвклидтік емес геометриясын жарыққа шығарады,1833 жылы денсаулығына байланысты әскерден шегінеді, 1837 жылы әкесі екуі бірлесе отрып «дерексіз шаманың қатаң геметриялық көрсетуі» атты математикалық жарысқа қатысады, бірақ есеп шешіудегі әдіс амалы күрделі болғандықтан жарыста ілінбей қалады, осыдан кейін барып өзінің эвклидтік емес геометриясындағы нақты мәселермен айналысады, соымен бірге қоғамдық істермен де шұғылданады ,әрі шығармашылықпен және музка жазыумен айналысады. Ол әкесінің көмегінің арқасында Эвклидтің «геометрияның негіздерінің » ішіндегі басқа аксиомалар арқылы параллелдік аксиомасын дәлелдемекші болады. 1820жылы жаңа бір геометрияны зеріттеуді бастайды.1823жылы ол әкесіне жазған бір хатында: параллелдік аксиомасын қолданбай-ақ басқа бір геометрияны ашқанын айтады.” жақтан бар жасап , мен бір шыт жаңа әлем ашытым ” деп жазады. 1825 жылы ол әкесіне өзінің абсллютты кеңістік назариясының қолжазбасын көрсетеді, ондағы абслют кеңістіктің құрлымы төмендегідей еді: кеңістіктегі жазықтықта, түзуден тысқары жатқан бір нүктеден өтетін бір топ түзу әуелгі түзумен қилыспайды, егер осы бір топ түзудің саны кеміп отырып бір дана болғанда ол кәдімгі Эуклидтік геометрия шығады.
1831 жылы ол өзінің қол жазбасын Гаусқа жіберіп береді, бірақ Гаус оны ашық қолдап мақтап кетпейді, үйткені бұдан біраз жыл бұрын Гаустың өзі осыған ұқсас натижеге қол жеткізген еді (бірақ ашық жарияламаған). Осыны білгеннен кейін , Больяй бұл еңбегін әкесінің элементар математика туралы жазған кітабінің қосымша тарауы ретінде басып шығарады, тақрыбы «Абсолютты ақиқат кеңістік ғылымының түсініктемесі ». бұл оның көзі тірі кезіндегі жариялаған жалғыз еңбегі еді, бірақ сол зөаманда математиктердің назарын аудармаған. Осыдан кейін ол абсоютты кеістіктегі тригонометрияны және төртжақтың көлемін есептеумен айналысқан . Оның еңбектерін Э.Бельтрами (1868) мен С.Клейннің зеріттеулері арқасында математиктердің қолдауына йе болып тарихқа енген еді.[1][2][3]