Бреттон-Вудс Жүйесі

Бреттон - Вудс Жүйесі, Бреттон - Вудс Келісімі (ағылшынша Bretton Woods system) – Бреттон - Вудс конференциясы (1944 жылы 1–22 шілде аралығы) нәтижесінде орнатылған ақша қатынастары мен сауда алыс - беріс (есептесу) ұйымдастырылуының халықаралық жүйесі. Атауы АҚШ, Нью - Хэмпшир штаты Бреттон - Вудс (ағылшынша Bretton Woods) шипажайына байланысты пайда болды. Жүйе Халықаралық Қайта құру және Даму Банкісі мен Халықаралық Валюта Қоры сияқты ұйымдардың құрылуына бастама берді. АҚШ доллары алтынмен қатар әлемдік ақша түріне айналды. Бұл сұраныс пен ұсыныс негізіндегі алтын ұранды жүйеден (стандарт) еркін конвертацияға өтпелі кезең болып табылады.

Құрылуының мақсаттары

1. Халықаралық сауда көлемінің қалпына келтірілуі мен бірден ұлғаюы;
2. Тұрақтандырылған валюта бағамы жүйесі негізіндегі халықаралық айырбас жүйесінің тұрақты ара - қатынасының орнатылуы;
3. Сыртқы сауда тепе - теңдігінің уақытша қиыншылықтарына қарама - қайшы әрекет етуі үшін қайнарлардың мемлекет қолданысына берілуі.

Ұстанымдар

• Негізгі валюта бағамына қатысушы мемлекеттерінің тұрақты айырбас бағамдары орнатылды;
• Негізгі валюта бағамы алтынға сәкес тұрақтанды;
• Орталық банктер негізгі валюта және валюта интервенциясы көмегімен сәйкенсінше (+/- 1% шамасында) ұлттық валюта бағамының тұрақтылығын ұстауда;
• Валюта бағамының өзгеруі ревальвация және девальвация негізінде іске асырылуда;
• Жүйенің ұйымдастырушы мүшесі ретінде Халықаралық Валюта Қоры мен Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі болып табылады. Халықаралық Валюта Қоры тұрақсыз валюта демеуі мақсатын көздеген төлемақы балансы молшылығын өтеу үшін шетел валютасымен несие береді, мүше елдердің валюта жүйелері қызметі ұстанымдарының іске асырылуын қадағалайды, мемлекеттердің валюта ынтымақтастығын қамтамасыз етеді.

АҚШ доллары үшін алтын стандарт орнатылған болатын: 1 тройск унциясы үшін 35 доллар. Нәтижесінде АҚШ өзінің бұрынғы бақталасы Ұлыбританияны шетке ығыстырып валюта гегемониясына ие болды. Бреттон - Вудс Жүйесі шеңберінде халықаралық валюта жүйесінің доллар төрешілігіне негізделген долларлық стандарты тұрақтанады. Кейбір кезде алтын долларлық стандарт туралы да сөз болатын. Сол кезеңде АҚШ бүкіл дүние жүзілік алтын қорының 70% - ын иемденген болатын. Алтынға айналатын валюта – доллар, валюталық паритеттердің негізіне айналды, халықаралық есеп айырылысудың валюталық интервенциясы мен қор (резерв) активтерінің әсерлі құралына айналды. АҚШ -тың ұлттық валютасы бір кезеңде әлемдік ақшаға да айналды.

Бреттон – Вудс Валюта Қоры дағдарысы себептері

Мұндай жүйе тек қана АҚШ-тың алтын қорлары шетелдегі долларлардың алтынға айналуын қамтамасыз ете алмайтындай кезеңге дейін өзекті бола алады. Алайда 70-ші жылдарының басында алтын қорларының бөлініп - реттелуі Еуропа пайдасына шешілді, ал халықаралық айналымда АҚШ-тың қолма - қол және қолма - қол емес долларлары да одан әрі көп қатысып отырды. Халықаралық сауда көлемінің өсуімен салыстыра алтын өндірісінің аз болуы, халықаралық тұрақсыздықта аздап шешілмес мәселелерді туғызды. Қор (резерв) валютасы ретіндегі долларға деген сенімнің түсуі АҚШ-тың төлем балансындағы алып жоқшылықтардан болды. Жаңа қаржы орталықтары (Батыс Еуропа, Жапония) пайда болды және де олардың ұлттық валюталарын бірітіндеп қор (резерв) валютасы ретінде қолдана бастады. Бұл АҚШ-тың қаржы әлеміндегі өзінің абсолютті күштілік жағдайының жоғалтуына алып келді.

Бұл жүйенің мәселелері толық түрде Триффин диллемасында (парадокс) сипатталады:
Негізгі валютаның эмиссиясы эмитент - мемлекеттің алтын қорына сәйкес болуы тиіс. Алтынмен қамтамасыз етілмеген шамадан тыс эмиссия, оған сенімсіздік туғызатын дағдарысты туындататын негізгі валютаның алтынға айналуын әлсірете алады. Бірақ негізгі валюта халықаралық келісімдер көлемінің өсуші қызмет етілуі үшін қамтамасыз ететін халықаралық ақша массасы өсуі себебіне жетерлік көлемде шығарылуы тиіс. Сондықтан оның эмиссиясы эмитент - мемлекеттің шектеулі алтын қоры өлшеміне қарамастан жүруі керек.

Бұл қарама - қайшылық бөлшектеп алынып тасталынуы үшін жасанды қор құралы – Алудың арнайы құқығын қолдану ұсынысы ұсынылды. Бұл механизм бүгінгі күні де іске асырылуда.

Түпкілікті қарама қайшылықтардан бөлек қосымша дағдарыс себептері болды:
1. Экономиканың тұрақсыздығы мен қайшылықтары. 1967-ші жылғы валюта дағдарысының басталуы экономикалық өсудің тежеуімен тұспа - тұс.
2. Инфляцияның күшеюі әлемдік баға мен фирмалардың бәсекеге қабілеттілігіне кері әсе етіп, «шұғыл» ақшаның жасырын қозғалысын қолдады. Инфляцияның әр елдегі әртүрлі ырғағы валюта бағамы өсу қарқынына әсер етіп, ал ақшаның сатып алушылық қабілетінің әлсіреуі «бағамдық тұрақсыздықтардың» пайда болуына жағдай жасады.
3. 70-ші жылдағы жасырын операциялар, елдер арасындағы «шұғыл» ақшаның қозғалысын жаппай тездетіп валюталық дағдарысты өршілете түсті. Доллардың «шұғыл» ақша түріндегі қарқынды жоқшылығы кезеңдеп бір елге, екінші елге соғып, валюталық соққы (тұрақсыздық) беру мен бір валютадан екінші валютаға қащқалақтай беруді әкелді.
4. Ұлттық төлемақы балансының тұрақсыздығы. Бір елдердегі (әсіресе АҚШ, Ұлыбритания) жоқшылық екінші елдердегі (ГФР, Жапония) жағымды сальдо валюта бағамының кенеттен толқуын күшейтті.
5. Бреттон - Вудс Жүйесінің ұстанымдары әлемдік сахнадағы күштер ара - қатынасымен сәйкес келмейді. Ұлттық валюта қолданысына негізделген валюта жүйесі әлемдік шаруашылықтың интернационалдануымен қайшылыққа келді. Бұл қайшылық қор (резерв) валютасы мәртебесін қолданып, өздерінің ұлттық валютасының төлем ара - қатынасы эмиссиясы жоқшылығын сатылап жойып жатқан АҚШ пен Ұлыбританияның экономикалық ықпалының әлсіреу шараларына байланысты күшейеді. Әсіресе, бұл дамушы елдер мүддесіне қайшы келеді.
6. Валюта саласындағы трансұлттық корпорациялардың (ТҰК) рөлі: ТҰК олар қызмет атқаратын елдердің орталық банкілерінде валюта қорларын (резервтерін) айтарлықтай өзгерте алып, алып қысқа мерзімді әртүрлі валюта белсенділіктерін иеленуде. Бұл сомма ұлттық бақылаудан қашып, пайда табу мақсатын көздеп, валюта алып - сатарлығына ұшырайды және бұның алып деңгейін құрайды.

Осылайша, бірітіндеп валюта жүйесі негіздерін қайтадан қарау қажеттілігі пайда болады. Оның 1944-ші жылы орнатылған құрылымдық ұстанымдары өндіріс сұраныстарына, күштер ара қатынасы өзгерген әлемдік саудаға сәйкес келмей бастайды. Бреттон - Вудс Жүйесі дағдарысының мәні құнсыздануға ұшыраған ұлттық валютаны (көбінесе $) қолдану кезінде халықаралық экономикалық қатынастардың интернационалды күштердің қайшылығында жатыр.

Бреттон – Вудс Валюта Қоры дағдарысының айқындалу формалары

• «Валюталық ауру» – ревальвацияға үміткер – девальвацияны күту үстіндегі сатып алынған валютаның валюта тұрақсыздығы, яғни «шұғыл» ақшаның қозғалысы;
• «Валюталық ауру» – тұрақсыз валютадан алтынға қашу және оның бағасының үнемі артуы;
• Биржа қорларындағы үрей мен валюта бағамының өзгерісін күтудегі бағалы қағаздар бағамының құлауы;
• Халықаралық валюта тұрақсыздығы мәселесінің өршуі;
• Жаппай валюта девальвация мен ревальвациялары (ресми және бейресми);
• Орталық банктердің белсенді валюталық интервенциясы, сонымен қатар бірнеше елдер арасында келісілген;
• Ресми алтын валюта қорларының (резезервтерінің) кенеттен толқындауы;
• Валюталарды қолдау үшін Халықаралық Валюта Қорындағы шетел несиелерінің және шеттен алушылықтардың қолданылуы;
• Бреттон - Вудс Жүйесі құрылымдық ұстанымдарын бұзу;
• Ұлттық және мемлекетаралық валюта реттеуінің белсендестірілуі;
• Халықаралық экономикалық және валюталық қатынастардағы екі үрдістің – ынтымақтастық пен қарама қайшылықтың күшеюі. Өз кезегінде олар кезеңді түрде сауда және валюталық соғыстарға айналады.

Дағдарыс тарихы

Бреттон - Вудс Валюта Жүйесі дағдарысын келесідей негізгі кезеңдерге бөлуге болады:
1. 1968 жылдың 17 наурызы. Алтынның қос нарығы орнатылды. Жеке меншік нарықтағы алтынның бағасы сұраныс пен ұсынысқа сәйкес еркін орнатылады. Ресми келісімдер бойынша орталық банктерге доллардың алтынға айналуы сақталады, ресми бағам бойынша 1 тройск унциясы үшін 35$.
2. 1971 жылдың 15 тамызы. АҚШ елбасы Ричард Никсон орталық банктер үшін доллардың алтынға ресми айналуын уақытша жабу туралы мәлімдеді.
3. 1971 жылдың 17 желтоқсаны. Доллардың алтынға қатысты девальвациясы 7,89%. Доллардың ресми бағам бойынша айналуын шектеуді ескере отырып, 1 тройск унциясына 35-тен 38 долларға дейін ұлғайды.
4. 1973 жылдың 13 ақпаны. Доллар 1 тройск унциясы үшін 42,2 долларға дейін девальвацияланды.
5. 1973 жылдың 16 наурызы. Ямайка халықаралық конференциясы валюта бағамын нарық заңдарына бағындырды. Бұл кезден бастап валюта бағамы тұрақталмаған және ұсыныс пен сұраныс әсерінен ауысады. Қатты түрдегі айырбас бағамы жүйесі өмірін тоқтататты.
6. 1976 жылдың 8 қаңтары. Ұзаққа созылған ауыспалы кезеңнен кейін, яғни бұл аралықта мемлекеттер валюта жүйелерін сынап көруіне мүмкіндіктері болды және де Халықаралық Валюта Қорына мүше мемлекеттер министрлері Ямайкадағы Кингстон қаласындағы (Ямайка конференциясы) отырысында Халықаралық Валюта Қоры Жарғысына түзетулер енгізетін халықаралық валюта жүйесін реттейтін жаңа келісім қабылданды. Айырбас бағамы толқуы тән өзара еркін айналу моделі құрылады. Ямайка Валюта Жүйесі қазіргі күнде де қызмет атқаруда.

Ішкі сілтемелер

Сілтемелер

«Bretton Woods System»
The Gold Battles Within the Cold War (PDF) Мұрағатталған 20 наурыздың 2009 жылы.
Мюррей Ротбард: «Государство и деньги», глава 1

Қайнар көзі

2009 жылғы Орысша Уикипедия мәліметінен аударма--tmrtlght (talk) 03:01, 2013 ж. мамырдың 5 (ALMT)