Буржуазиялық ақша теориясы

Буржуазиялық ақша теориясы – буржуазиялық экономистердің ақшаның мәніне, оның атқаратын қызметіне, айналыс заңына көзқарасын көрсететін теориялар. Буржуазиялық ақша теориясы капиталистердің таптық мүддесіне қызмет етуді мақсат тұтып, капитализмның даму заңдылықтарын бұрмалайды, империалистік мемлекеттердің ақша және валюта саясатын негіздеп, ақшаға – «табиғи балама», «айырбас белгісі» сияқты адам нанғысыз қасиеттерді әдейілеп таңады.
Буржуазиялық ақша теориясының негізгі түрлері:

• ақшаның металдық,
• номиналдық,
• сан теориялары XV-XVIII ғасырларда пайда болып, капитализмнің дамуымен өзгеріп отырды.

Ж.Кольбер

Ақшаның металдық теориясы

Ақшаның металдық теориясы орта ғасырларда пайда болып, капиталдың алғашқы қорлану дәуірінде онан әрі дамытылды. Ол шақаларды бұзуға (металдың салмақтық мөлшерін кемітуге) қарсы күресте едәуір прогрестік роль атқарды. Ақшаның металдық теориясы меркантилистердің еңбектеріне (Англияда Т.Мен, Д.Норс, Францияда А.Монкретьен, Ж.Кольбер) анағұрлым толығырақ дамытылды. Олар ұлт байлығы ретіндегі толық бағалы металл ақшалар туралы ілім жасады. Олардың ойынша, тұрақты металдық валютаның болуы – буржуазиялық қоғамның экономикалық дамуының қажетті бір шарты.
Металдық теорияыны қателігі сол, ол ақшаны тауармен теңестіріп, ақша айналысы мен тауар айырбасының арасындағы айырмашылықтығы түсіне алмады. Олар ақшаның жалпылық балама қызметін атқаратын ерекше тауар екендігіне де түсінбеді. Металдық теорияның өкілдері ішкі айналыстағы толық бағалы металл ақшаларды оның белгілермен алмастыру мүмкіндігін жоққа шығарды.

Ақшаның номиналдық теориясы

Ақшаның номиналдық теориясының өкілдері ақшаға шартты белгі ретінде қарап, ақша өлшемінің тек аты ғана маңызды, ал оның металдық баламының ешқандай маңызы жоқ деп пайымдайды. Номиналистер ақшаның айналыс құралы ретінде қызметін талдауға баса назар аударды.
Номиналдық теорияның басты қатесі – ақшаның тауарлық табиғатын жоққа шығаруы. Шындығына келсек, ақша шартты белгі емес, өзгеше [[тауар. Шартты белгі ретіндегі ақша туралы ұғым К.Маркстың көрсеткеніндей ақшаның құн өлшемі ретіндегі қызметін түсінбеудің және құн өлшемі мен баға масштабын шатастырудың нәтижесінде шыққан. XX ғасырда ақшаның жаңартылған номиналдық теориясы Германияда пайда болды. Оның ең көрнекті өкілі – Г.Кнапп. Кнапп экономикалық тұрмысың барлық құбылыстарын құқық құбылыстары ретінде бейнеледі. Құқық барлық шаруашылық тұрмысты реттейді-міс. Кнапптың теориясы бойынша, ақшаның металмен ешқандай байланысы жоқ, ол мемлекет төлем күшімен жабдықталған шартты белгі ғана. Кнапп пен оның жақтастары айналысқа қағаз ақша белгілерін енгізуді, алтынды айналыстан босатып, қазынаға айналдыруды құптап, алтынның ролін жоққа шығаруға тырысты. Кнапптың мемлекет ақша теориясы ғылми жағынан да дәрменсіз. Мемлекет заң шығару арқылы баға масштабын белгілеуі әбден ықтимал, бірақ ақша айналысының объективтік заңының ықпалымен қалыптасатын ақшаның құнын анықтауға қабілетсіз.

К.Маркс

Ақшаның сан теориясы

Буржуазиялық ақша]] теория өкілдерінің басқа бір үлкен тобы ақша мөлшері тауар бағасының дәрежесіне ықпал етеді деп уағыздайды. Бұл мәселе жөнінде үстем болып отырған ақшаның сан теориясы (Францияда Ш.Монтеське, Германияда Д.Нем]], Ұлыбританияда Дж.Милль, Дж.Ст.Милль, Д.Рикардо, Швецияда Г.Кассель) айналыстағы ақша жиының өсуі мен тауар бағасының өсуінің арасында тікелей байланыс орнатады. Бұл теорияның тууына XVI-XVIII ғасырда асыл металдардың құнсыздануы мен тауар бағасының өсуі себеп болды. Ақшаның сан теориясын К.Маркс өлтіре сынады. Маркстың көрсеткеніндей бұл теорияны жақтаушылар асыл металдардың да басқа металдар сияқты ішкі құны болатындығын түсінбейді, олардың айтуынша «...тауарлар айланыс процесіне бағасыз, ал ақша құнсыз келіп түседі-міс, сонан соң барып бұл процесте тауарлар қойыртпағының белгілі бір бөлегі металдар үймесінің тиісті бөлегіне айырбасталады-мыс».
К.Маркс сан теориясы өкілдері ақшаның құн өлшемі және қазына жинау ретіндегі қызметін түсінбегендігін атап көрсетті. Ақшаның қазіргі сан теориясы қағаз-ақша айналысы жағдайында дамып, экономикаға мемлекеттік-монополиялық араласуды дәлелдеуге бағытталған. Ақшаның сан теориясының қазіргі ең кең тараған түрі – «шамадантыс сұраныс» теориясы. Бұл теория бойынша тұтыну тауарларына деген сұраныстың өсуі бағаның көтерілуін туғызады. «Шамадан тыс сұраныс» теориясының пайда болуы империалистік мемлекеттердің экономикасын милитарландыруына байланысты болды, өйткені соғыс салаларының дамуы азаматтық өндірісті қысқарту есебінен қыржаландырылады.