Біржасушалы қарапайым жәндіктер

Біржасушалы жәндіктер – денесі бір ғана жасушадан (клеткадан) тұратын, көпшілігі микроскоп арқылы ғана көрінетін ағзалар. Оларды қарапайымдар деп те атайды. Құрылысы қарапайым сияқты болғанымен, бір жасушаның ішінде асқорыту, тыныс алу, зат алмасу, қозғалу, көбею, сыртқы әсерлерге жауап беру сияқты кез келген тіршілік иесіне тән тіршілік белгілері үздіксіз жүріп жатады. Қарапайымдардың көптеген түрлері жаңбырдан пайда болатын іркінді су, шалшықтан бастап, көл, теңіз, мұхитқа дейінгі су қоймаларында кездеседі. Топырақта мекендейтіндері де аз емес. Жануарлар мен адамның ішкі мүшелерінде (қанда, ішекте, бауырда және т.б.) паразиттік тіршілік ететіндері де бар.

Жай көзге көрінбейтін қарапайым жәндіктердің бар екені ХVІІ ғасырға дейін ғылымда белгісіз болды. 1665 жылы өзі жасаған микроскоппен голландиялық ғалым Антони ван Левенгук (1632-1723) аталық жыныс жасушасын зерттегеннен кейін ғана қарапайым жәндіктердің түрлері ашыла бастады.

Қазіргі кезеңде қарапайымдардың 70 мыңға жуық түрі белгілі.

Қантышқақ амебасы

Суқоймаларда болатын амебалардан басқа адам және жануарлардың ішек жолында мекендеп, паразиттік жолмен тіршілік ететін түрлердің бірі- қантышқақ амебасы. Ауру адамның тоқ ішекке түскен қантышқақ амебасынан өте қауіпті ауру- қантышқақ пайда болады. Қантышқақ амебасы ішектің қабырғасындағы сілемейлі қабықшаны бүлдіріп, іштен қан аралас түзіліс бөледі жіне дене әлсірейді. Қантышқақ амебасы ішектің бүлінген ұлпасымен және қанның қанның қызыл түйіршіктерімен қоректенеді. Нәтижесінде ішектің қабырғасында асқынған жара пайда болады.

Лас су көзі, азық-түлік заттар, жидектер - қантышқақ ауруының жұғуына себепші негізгі жағдай. Қантышқақпен ауыратын адамның тәулігіне 300 млн шамасында циста бөлуі аурудың негізгі көзінің нақты дәлелі.

Трипаносома

Омыртқалы жануарлардың қанында, жұлын сұйықтығында және басқа ұлпаларында паразиттік жолмен тіршілік етіп, қауіпті ауру туғызатын талшықты қарапайым жәндіктердіңбірі- трипаносома. Оның дене тұрқы 1,4-2,4*15-40 мкм, пішіні ұршық тәрізді. Трипаносомалар қанның сарысуын, ұлпа сұйықтығын және иесінің қорытылған асын бүкіл денесімен сіңіру арқылы қоректенеді. Денесінен қанға улы зат бөліп, қанның қызыл түйіршігін бүлдіретіндіктен, ол адамда және ірі қарада өте қауіпті жұқпалы ауру туғызады. Ауруды тропикте цепе шыбыны, қандала, сона тәрізді ауру таратқыш бунақденелілер жұқтырады. Жылқы, түйе, піл, итте-суару, сиырда-нагана, жылқыда -қарақаптал ауруы осы трипаносома арқылы пайда болады.

Лейшмания

Талшықтыларға жататын лейшмания адам мен жануарлар жасушасының ішінде паразиттік жолмен тіршілік етеді. Лейшманияның әрекетінен пайда болған ауру лейшманиоз деп аталады.Лейшманиоз ауруы кұмыты арқылы таралады, оның адамда үш түрі кездеседі:тері лейшманиозы, сілеймелі -тері лейшманиозы және ішкі мүшелер лейшманиозы. Тері лейшманиозының белгілері: бетте, қолда күлдіреп бөрткен шығады да, соңынан уытты жараға айналады. Одан сақтану жолы- құмытыға қарсы күрес жүргізу.

Лямблия

Балшықтылар класының бір өкілі, пішіні алмұрт тәрізді болады. Лямблияның 100-ден астам түрі бар, адамның, әсіресе балалардың денесінде паразиттік жолмен тіршілік етеді. Ішектің соңғы бөлігіне барғанда лямблия циста түзеді, циста нәжіспен бірге сыртқа шығып, азық-түлік арқылы басқа адамға жұғады.

Дереккөздер

• Қ.Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 25 б., ISBN 5-625-03599-7