Бүл..., күл

Көбіне бұл екі сөз «Күл болмасаң, бүл бол» сияқты қарғай айтылған тіркесте жиі айтылады. Кейде «бүл» тұлғасының өзі де, сирек болса да қолданылатын реттер кездеседі. Сондықтан да болар «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіндегі» анықтамада:

Бүл бол — (етістік, көне) бүліну мағынасын беретіндігін айта келіп, «озбыр олжа үшін өледі, күншіл күндеумен бүледі» деген мақалды мысал ретінде ұсынған.

Бұл екі сөздің қай-қайсысының да ертедегі түркі тілдерінде жеке тұрып та қолданылғандығына қазіргі кездегі түркі, әрі кетсе, моңғол тобындағы тілдер дерегі куә болғандай.

«Бүлдің» де, «күлдің» де бұрынғы мағыналары қазіргі кездегімен сәйкес келе бермейтіні де осы тілдер дерегі арқылы анықталады. Баравин татарларының тілінде «пүл»—опат болу, құру, хакастарда «уплай»— кенеттен опат болу, өлу мағыналарында айтылады.

Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде де «бүл» тұлғалы сөз кездеседі, бірақ мағынасы сәл өзгешелеу болып, «бұзылған, бүлінген, тозған» сияқты ұғымдарға мезгейді.

Ендігі кезекті «күл» сөзінің төркіні жөніндегі мәселеге берер болсақ, дәл түркі тілдерінің өзінен «күл» тұлғалы және оған мағынасы сәйкес келерлік сөзді кездестіре алмадық. Бірақ түркі тілдерімен тектес саналатын моңғол тобындағы тілдерден мынадай деректерге кез боламыз: моңғолша: гүй немесе үгей болох жоғалу, жоқ, құру; қалмақ тілінде: геедрх — жоғалу, ғайып болу мағыналарында қолданылады. Осы деректер бізді, ерте кездерде «күл», «бүл» сөздері түркі, моңғол тілдеріне ортақ болған шығар деген болжамға жетелейді. Ал «күл болмасаң, бүл болдың» қазіргі түсінігі «жоғалмасаң, құрып кет» дегенді аңғартады. Жоғарыда келтірілген мақалдың «күншіл күндеумен бүледі» бөлігінің осы кездегі мағынасы — «күншіл күндеумен құриды» болмақ.