Бұхара тарихы (қолжазба)

«Бұхара тарихы» немесе «Бұқара тарихы» (араб.: ‎және парсы: تاریخ بخارا‎) — 10 ғасырдың ортасында Наршахи жазған араб тілінде жазылған тарихи шығарма. 12 ғасырда кітап парсы тіліне аударылып, оны Әбу Наср Қубауи толықтырды. Кейінірек кітап мәтіні бірқатар өзгерістер мен толықтыруларға ұшырады. Араб тіліндегі түпнұсқа жоғалып, әр түрлі авторлардың жинағы болып табылатын парсы тіліндегі нұсқасы ғана сақталған.

Бұхара тарихы
араб.: تاریخ بخارا‎
Наршахидің «Бұхара тарихының» француз тіліндегі бірінші басылымы, 1892 ж.
Авторы	Наршахи, Әбу Наср Қубауи және басқалар
Түпнұсқа тілі	араб тілі
Жазылған жыл	943 жылы немесе 944 жылы
Жариялануы	944 жылы

Авторлар

Наршахидің өмірі туралы оның «Бұқара тарихын» жазып, оны 943 немесе 944 (хижраның 332 ж.) жылдары Саманид әмірі Нұх ибн Насрға сыйлық ретінде ұсынғанынан басқа ешбір дерек жоқ. Басқа деректер бойынша бұл 948 немесе 949 жылдары болған.

12 ғасырдағы тарихшы, Ферғана алқабындағы Құба қаласының тумасы «Бұхара тарихын» 1128 жылы парсы тіліне аударған Әбу Наср Қубауи Наршахидің «бірлескен авторы» болып саналады. Кубави бастапқы мәтінді қысқартып, сонымен қатар 975 жылға дейінгі Саманилер дәуірі туралы мәліметтерді қосты.

1178 жылы мәтінді тағы да қысқартып, Мұхаммед ибн Зуфар толықтырып, әңгімені 12 ғасырға жеткізді. Ол өз еңбегін Бұхара ханафилерінің басшысы, Бурхан әулетінің өкілі Бурхан ад-Дин Бұхариге арнаған. Кейінірек бұл мәтінді белгісіз автор қайта өңдеп, кейінгі оқиғалар туралы, мысалы, 1207 жылы Мұхаммед Хорезмшахтің Бұхараны алуы және 1219 жылы моңғолдардың қаланы жаулап алуы туралы мәліметтерді қосады.

Аты

Оның атауы шығарма мәтінінің өзінде аталмаған, ол тек қолжазбалардың қос нүктелерінде кездеседі. Ең көп таралған нұсқа – «Тарих-и Наршахи» (парсы: تاريخ نرشخى‎, «Наршахи тарихы»). «Тахкик-и Вилаят» (парсы: تحقيق ولايت‎, «Аймақ бойынша зерттеулер»), «Тахқиқ-и Вилаят-и Бұхара» (парсы: تحقيق ولايت بخارا‎, «Бұхара аймағы бойынша зерттеулер»), «Тарих-и Наршахи Жәдид» (парсы: تاريخ نرشخى جديد‎, «Наршахидің жаңа тарихы»), «Нусха-и Жадид-и Тарих-и Наршахи» (парсы: نسخه جديد تاريخ نرشخى‎, «Наршахи тарихының жаңа тізімі»), «Тарих-и Имам-и Наршахи» (парсы: تاريخ امام نرشخى‎, «Имам Наршахи тарихы»), «Таварих-и Наршахи» (парсы: تواريخ نرشخى‎, «Наршахи шежіресі»), «Ахбар-и Бұхара» (парсы: اخبار بخارا‎, «Бұхара жаңалықтары»). XV ғасырдың атауы бірінші ширегінен кешіктірмей жазылған «Китаб-и Мулла-заде» еңбегінде кездеседі.

Сипаттама

«Бұхара тарихы» 9 ғасырда пайда болған жекелеген қалалардың тарихы туралы кітаптар жанрына жатады. Наршахидің еңбегі кейінгі авторлардың (Әбу Наср Кубави және т. б.) толықтыруларымен бірге Бұхара қаласының тарихы бойынша бірегей энциклопедия болып табылады. И. Ю. Крачковский «Бұхара тарихында» мұсылмандыққа дейінгі Орталық Азия мен арабтардың жаулап алулары туралы басқа деректерде жоқ мәліметтер бар екенін, сондай-ақ Бұхара төңірегіндегі елді мекендер, құрылыстар, бұйымдар, исламға дейінгі дәуірдің қалдықтары сипатталғанын атап өмір өтті. Наршахидің бастапқыда зайырлы билеушіге арналған еңбегінде мұсылмандық дәстүрлер мен жергілікті қасиетті орындар туралы жаңалықтар аз. Олардың орнын таза тарихи сипаттағы Саманидтер әулетінің тарихына экскурсия жасайтын бөлім алды.

Наршахи Әл-Белазури, ат-Табари және, бәлкім, әл-Мадаинидің еңбектеріне сүйене отырып, Бұхараның Орталық Азияны арабтар жаулап алуына дейінгі тарихын жазған. Кітаптың бұл бөлігі бос, нақты тілмен ерекшеленеді. Түпнұсқа кітапта Бұхараның басқа қалалардан артықшылығы туралы хадистер, сондай-ақ Мұхаммедтің бұл қаланы мұсылмандар жаулап алуы туралы болжамы бар. Наршахи өз кітабына әс-Самани сілтеме жасаған көптеген өмірбаяндарды да қосқан, бірақ олар аталған хадистер сияқты кітап мәтінінің кейінгі басылымдарында жоқ.

Кітапта басқа авторлардан алынған жаңалықтардан басқа, Наршахидің өзінен жергілікті тұрғындардан білген немесе қазір жоғалған құжаттары бар түпнұсқа деректер де бар. Бұл әңгімелер негізінен вақфтарға қатысты. Олардың кейбіреулерін кейінгі авторлар толықтырған.

Наршахи еңбегін парсы тіліне аударған Әбу Наср Кубави түпнұсқа мәтінін қысқартумен бірге оның аудармасына ат-Табаридің «Пайғамбарлар мен патшалар тарихынан» және Әбу-л-Хасан анның жоғалған кітабынан мәліметтер қосты. Нишапури «Хазаин әл-улум», сондай-ақ белгілі бір Ибраһимнің (мүмкін Ибрахим ибн Аббас ас-Сули) «Ахбар-и Муканна» еңбегінен. Хадистерге қатысты Кубави негізінен ханафи мәзһабының ортаазиялық атақты мухаддисі аз-Заранджари мәліметтеріне сүйенді.

Зерттеудің тарихы

Орталық Азия тарихшылары Наршахидің «Тарихының» маңызын жоғары бағалап, оны жүйелі зерттеуге түсірді. Кітаптың сақталған қолжазбаларына қарағанда, 16 ғасырда, 18-19 ғасырда, тіпті 20 ғасырда да танымал болды. Кітаптың литографиялық басылымдары 1894 және 1904 жылдары жарық көрді. «Бұхара тарихының» қолжазбаларын 1832 және 1841 жылдары А. Бернс пен Н. В. Ханыков Еуропаға әкеткен. 1858 жылы П. И. Лерх Хиуа мен Бұхарадан үлкен қолжазбалар жинағымен оралды, оның ішінде Наршахидің еңбегі де бар. Мүмкін, кейінірек бұл тізім француз шығыстанушысы Шарль Шеферге келіп, ол қайтыс болғаннан кейін Париждегі Ұлттық кітапханаға берілді.

Еуропада «Бұхара тарихының» қолжазбалары пайда болғаннан кейін батыс авторлары бірден Наршахи шығармашылығын зерттеуге кірісті. 1843 жылы Н. В. Ханыков Бұхара туралы еңбегін жариялады, оның тарихи бөлігі өзі ашқан дереккөзге негізделген. 1873 жылы Арминий Вамбери әйгілі «Бұхара тарихын» басып шығарды. 1879 жылы П. И. Лерх бұхархудаттар туралы еңбегінде алғаш рет Бұхарада ақша айналысы тақырыбын зерттеп, онда осы қалада күміс соғу туралы «Бұхара тарихы» бөлімін пайдаланады. 1883 жылы жоғарыда аталған Шефер өзінің антологиясында «Бұхара тарихы» мәтінінің бір бөлігін жариялады, ал 1892 жылы екі қолжазба негізінде кітаптың бүкіл мәтінін басып шығарды.

Аудармалар

1897 жылы Н. С. Лыкошин парсы тілінен орыс тіліне аударып, қысқаша жазбалар бергенде «Бұхара тарихының» бірінші аудармасы аяқталды. 1954 жылы американдық ирандық ғалым Ричард Фрай кітаптың ағылшын тіліндегі аудармасын кең түсіндірме және кіріспе мақаласымен бірге жариялады.

Әдебиеттер

• Смирнова О. И. Ортағасырлық тарихнамалық еңбектерді аудару әдістемесі туралы («Бұхара тарихы» Наршахи) // Жазба ескерткіштер және Шығыс халықтары мәдениеті тарихының мәселелері. КСРО Ғылым академиясының Ленинград Шығыстану институтының XVI жылдық ғылыми сессиясы (ирантану бойынша баяндамалар мен хабарламалар). II бөлім. — М.: Ғылым. Шығыс әдебиетінің бас редакциясы, 1982 ж.
• Крачковский И. Ю. 9-ғасырдың соңындағы араб жинақтау шығармаларының, атап айтқанда Бұхара Наршахи тарихының сипаттамасы туралы // Таңдамалы еңбектер. Араб географиялық әдебиеті. — IV том. — 156, 163-164 б.