Вертикалды интеграция

Вертикалды интеграция – ауылшаруашылық өнімдерін өсіруден бастап, дайын өнімді бір орталықтың - өнеркәсіп банк немесе сауда монополиярының бақылауымен сатып өткізуге дейінгі өндіріс пен айналысатың барлық немесе басты буындарын бір тұтас технологиялық процеске біріктіру.

Ауылшаруашылығы

Вертикалды интеграциялау кезінде өндіріс пен өткізудің барлық сатылары бақылауға алынады.
Вертикалды интеграция – ауыл шаруашылығының өнеркәсіппен біте қайнасып кетуімен және фермер өндірісінің ірі өнеркәсіп және сауда фирмаларына бағынуымен сипатталатын жоғары дамыған капитал елдердің аграрлық экономикасында кең тараған құбылыстың бірі.

Интеграцияланған ауылшаруашылық кәсіп-орындары ғылми-техникалық жетістіктерді кеңінен енгізеді. Вертикалды интеграция ауыл шаруашылығында өндіріс пен капиталдың шағырлануы мен орталықтануының онан әрі өсуін күшейтеді, кейбір ауыл шаруашылық тауарларын өндіру мен өткізуді монополиялауға әкеліп соғады; ол монополияларға қаруар үстеме пайда береді, олардың ауыл шаруашылығында үсемдігінің күшеюіне жол ашады. Осы арқылы вертикалды интеграция ауылдағы әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістіре түседі. Вертикалды интеграцияның ең етек алған түрі – монополиялардың фермерлермен және ұсақ егіншілермен шарт жасасу жүйесі. Осының негізінде өндірушілер сол келісім жасасқан компанияларға белгілі бір өнімді жеткізіп беріп отырады.

Финляндия фермерлер

Интеграциялаушы фирма егіншілерді қажетті еңбек құрал-жабдығымен, шикізатпен т.б. қамтамасыз етеді.
Вертикалды интеграцияның жәрдемімен монополиялар өндіріске толық бақылау орнатып, өнім өндірудің мөлшерін белгілейді. Вертикалды интеграция әсіресе Солтүстік Америка елдерінде тез дамыды. Вертикалды интеграцияның өріс алуы ауыл шаруашылығында капиталды ұдайы өндіру процесіне өзгеріс енгізеді. Ауыл шаруашылық өнімдерін нңдеу тек өнеркәсіптің еншісіне тиді. Сөйтіп, ауылшаруашылығында өндірілетін өнімнің барлығы немесе түгел дерлігі тауарлық сипат алып, шикізат ретінде өнеркәсіпке келіп түседі.

Тікелей өндіруші – фермер мен шаруа – бірте-бірте сол монополиялардың ауыл шаруашылық өнімдерін жеткізіп тұрушыларына айналады. Олар алдымен коммерциялық қызметін тоқтатады (рыноктан қол үзеді), сонан соң өндірістік дербестігінен мүлде айырылады. Буржуазия экономистер вертикалды интеграцияны екі жақтың толық теңдігіне негізделген монополиялар мен ауылдардың еңбекші бұқарасының өзара пайдалы қарымқатынасының бір түрлі ретінде қарайды.
Олардың пайымдауынша вертикалды интеграция капитал шаруашылықты жоспарлы жүргізудің өзіндік бір түрі-міс, сондықтан да ол капитализмнің негізгі қайшылықтарын «шешуге» мүмкіндік беретін универсалды құрл болмақ. Шындығына келсек, ұсақ егіншілер оларды интеграциялаушы монополиялық фирмаларға толық кіріптарлыққа ұшырайды. Ал монополоиялық фирмалармен байланыс орнатқан ірі фермер шаруашылығының жағдайы басқаша. Олардың шаруашылығы өнімді, рентабельдігі жоғары, бірақ ірі фермелердің мүддесі олардың кәсіпорындарында жасалған қосымша құнды бөлісу кезінде монополиялық топтардың мүддесіне қайшы келеді.

АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінің тәжірибесінің вертикалды интеграция жүйесінің «ұйымдасқан рынок» жасауға әкеліп соқпағанын, экономиканы дағдарыстық құбылыстардан құтқара алмағандықтан айқын көрсетіп отыр. Вертикалды интеграция өндіріс құралжабдығына жеке меншіктің сақталуы жағдайында өндірісті қоғамдастырудың жаңа сатысы болғандықтан, капитализмнің басты қайшылықтарын шиеленістіре түседі. Вертикалды интеграциямен қатар кей елдерде кооперативтік интеграция да дамып келеді (АҚШ, Нидерланд, Скандинавияда). Фермерлер мен шаруалар вертикалды интеграцияның монополиялық сипатына қарсы, оның кооперативтік негізде өрістеуі жолында күресуде.

Соңғы жартығасыр бойы «интеграция» түсінігі әлемдік саясат пен халықаралық қатынастардың бөлінбес бір бөлшегі болып қалды. Ең алғаш саяси-экономикалық сөздікте пайда болған бұл түсінік Батысеуропалық мемлекеттердің бірігу үдерісіне тікелей қатысты болды. Қазіргі таңда «интеграция» түсінігі әлемнің әр аймағындағы мемлекеттер арасындағы байланыстың белсенді кеңею үдерісін анықтау үшін қолданыс табуда. Интеграция түсінігі «integratio» деген латын сөзінен бастау алады. Оның мағынасы – бірігу, бірін – бірі толтыру. Халықаралық қатынастар саласына қатысты интеграция бөлек субъектілердің өзара тиімділіктер негізінде біртұтас жеке жүйенің құрылуына бағытталған үдерістер деген мағынада қолданылады. Яғни, мемлекетаралық деңгейде реттелетін жақындасу, біртіндеп бөлек ұлттық шаруашылықтар мен біркелкі саяси жүйелердің кең экономикалық және саяси кешенге бірігуі. Бірігу үдерістерінің географиялық масштабтарына байланысты интеграция жаһандық, аймақтаық және субаймақтық деңгейлеріне бөлінеді. Аймақ елдері біріге отырып, бірыңғай сауда, экономикалық, валюталық, саяси бірлікті құрайды, бірақта олардың ұлттық біртектілігі сақталады. А.Этзони пікірінше, интеграция мен қоғам түсініктері байланысты. Нақта айтатын болсақ, интеграция қоғамның жалғасы болып саналады. К.Дойч пікірінше, интеграция мемлекеттер арасындағы бейбіт өмірдің гаранты болып саналады. Ал Хаас интеграция түсінігін жаңа саяси ықпал аймағының пайда болуы деп түсіндіреді. Интеграция термині әр түрлі қызмет салаларында қолданыс тапқан. Оған себеп – белгілі бөліктерді біртұтас жүйеге біріктіретін құбылыс болуы. Интеграцияның мақсаты мен мазмұнына қарай экономикалық, саяси, әлеуметтік сияқты негізгі түрлері бар. Экономикалық интеграция – ортақ экономикалық кеңістік, кедендік одақ, ортақ нарық құру мақсатында мемлекеттердің әлемдік экономикаға кіруі. Саяси интеграция – ортақ валюта, ортақ экономикалық кеңістікпен қатар ортақ басқару органының болуын шарт ететін тығыз ынтымақтастық үдерісі. Бұндай интеграция белгілі салалар бойынша мемлекеттердің одаққа бірігуімен сипатталады. Оған мысал ретінде ЕО келтіруге болады. Дегенмен саяси интеграция қатысушы ретінде мемлекеттерден басқа жеке саяси және әлеуметтік топтар, мәдени қозғалыстар, ұйымдар шыға алады. Әлеуметтік интеграция – белгілі әлеуметтік объетілер арасында байланысты қалыптастыру үдерісі. Мысалы: мүмкіндіктері шектеулі ададар мен қоғам арасында байланыстын орнатылуы. Қазіргі кезде әлемде келесідей нтеграцияның модельдері мен формалары белгілі: саяси – экономикалық интеграция (ЕО, АСЕАН); сауда- экономикалық интеграция (ОПЕК); саяси және әскери одақ ретіндегі интеграциялық топтар (НАТО); сауда, тариф саясаты мен экономикалық стратегияларды құрастыратын халықаралық үкіметүстілік экономикалық ұйымдар түрінде құрылған интеграциялық топтар(ГАТТ).