Виктория көлі

 Басқа мағыналар үшін Виктория деген бетті қараңыз.

Виктория (ағылш. Lake Victoria, Victoria Nyanza, суах. Ziwa Victoria, Viktoria Nyanza, Ziwa Nyanza) — Шығыс Африкадағы көл. Танзания, Кения және Уганда мемлекеттерінің аймақтарында орналасқан. Теңіз деңгейінен 1134 м биіктікте Шығыс Африка платформасының тектоникалық бүгілген тұсында орналасқан. Бұл көл ауданы бойынша Африкадағы ең ірі көл және Жоғарғы Көлден кейін әлемдегі көлемі жөнінен екінші тұщы көл[1][2]. Виктория тропиктік көлдер арасында аса танымал.

Виктория көлі
ағылш. Lake Victoria, Victoria Nyanza
суах. Ziwa Victoria, Viktoria Nyanza, Ziwa Nyanza
Морфометрия
Теңiз деңгейiнен биіктігі1134 м
Өлшемі320 × 275 км
Ауданы68 000 км²
Көлемі2760 км³
Жағалау сызығының ұзындығы7000 км-ден астам км
Тереңдігі80 м
Орташа тереңдігі40 м
Гидрология
Судың тұздылығы0 ‰
Су алабы
Құятын өзенКагера
Шығатын өзенАқ Ніл
Орналасуы
0°58′49″ о. е. 32°51′00″ ш. б. / 0.980391° о. е. 32.849873° ш. б. / -0.980391; 32.849873 (G) (O) (Я)Координаттар: 0°58′49″ о. е. 32°51′00″ ш. б. / 0.980391° о. е. 32.849873° ш. б. / -0.980391; 32.849873 (G) (O) (Я) (T)
Елдер Танзания
 Кения
 Уганда
АймақКагера, Мванза, Мара, Ньянза, Батыс провинция, Шығыс облыс, Орталық облыс
Виктория көлі (Африка)
Виктория көлі
Виктория көлі Ортаққорда

Көлді 1858 жылы британ саяхатшысы Джон Хеннинг Спик ашқан және Ұлыбритания королевасы Викторияның құрметіне атаған болатын.

Этимологиясы

өңдеу

Жергілікті халық көлді Нянза (көлдің өзі) деп атаған. Дж.Спик 1920 жылдарға дейін жергілікті атаумен, ал көлге Виктория патшайымның атын қосты. Виктория Нянза деп аталды. Қазіргі уақытта Виктория үш штатқа жатады және олардың әрқайсысында осы көлдің жағасында тұратын халықтардың этнонимдерінен алынған бірнеше атаулар бар. 1960 жылдары бұл елдер көлге жаңа, барлығына ортақ атау беру мәселесін талқылады. Үш елде де қолданылатын суахили тілінде атаулар ұсынылды: Ухуру – бостандық, тәуелсіздік; Ширикишо – бірігу; Умоджа — біртұтас, бірақ шешім қабылданған жоқ.[3]

Қалыптастыруы

өңдеу
 
Виктория көлі және Ұлы Рифт аңғары

Көл солтүстіктен лава ағынымен бөгеттелген Шығыс Африка үстіртінің солтүстік бөлігіндегі жұмсақ тектоникалық шұңқырды алып жатыр. Антропоген кезеңінің ортасында Шығыс Африка рифтік аймағының орталық тармағында Альберт және Эдуард көлі ойпаңдарының қалыптасуы кезінде пайда болды, бұл Конго ойпатына бұрынғы ағынды бұзды. Жаңа дренаж жүйесі шығысқа қарай, үстірттегі науаға қарай бұрылды, онда үлкен су қоймасы пайда болды, оның ауданы плювиальды дәуірлерде әсіресе үлкен болды. Ежелгі көл батысқа қарай, Альберт көліне және одан әрі өзен арқылы Ніл жүйесіне ағып жатты. Виктория Нил, Мурчисон сарқырамасы пайда болған кезде. Солтүстіктегі Виктория мен Киога көлі — ежелгі су қоймасының реликтері.

Еуропалықтардың көлді ашуы

өңдеу

1858 жылы 30 шілдеде ағылшын саяхатшысы және зерттеушісі Джон Хеннинг Спик еуропалықтарға Ньянза көлін тауып, Виктория патшайымның құрметіне атады. Оның саяхаттары туралы жазбалар бар, онда жергілікті тұрғындардан алған мәліметтерге сүйене отырып, бұл көлді Ніл өзенінің бастауы деп болжайды.[4] Лондонға оралып, Корольдік географиялық қоғамда Ніл өзенінің көзін ашқаны туралы жариялады. 1860 жылы Спике Виктория көліне кезекті экспедицияны басқарып, оның барысында көлге құятын Кагера өзенін, сондай-ақ одан ағатын Виктория Ніл өзенін ашты және оның Көк Нілге қосылуында Ніл өзенін құрады. Виктория Ніл өзенімен төмен түсіп, содан кейін құрлықта бірдей саяхат жасау арқылы Нілдің көзін тапқанын дәлелдеді.[5] Соған қарамастан Еуропадағы даулар «New York Herald Tribune» газетінің тілшісі, әйгілі саяхатшы Генри Стэнли экспедициясы оралғанға дейін жалғасты. Африкаға үш рет жорық жасап, оның бірінде Виктория көліне барып, Спикеңнің сөзін растады.[6]

Географиялық орналасуы

өңдеу
 
Виктория көлінің батиметриялық картасы

Су ауданы 68 мың. км²[2], ұзындығы 320 км, ені 275 км. Виктория суқоймасының бір бөлігі болып табылады. Аралдары өте көп. Көлге Кагера өзені құйады, Виктория-Ніл өзені ағып шығады. Көлде жергілікті тұрғындар балық аулаумен айналысады.

Викторияның солтүстік жағалауынан экватор сызығы кесіп өтеді. Көлдің максималды тереңдігі 80 м. Көлдің айналасында шамамен 30 миллион адам мекен етеді.

Климаты

өңдеу

Виктория көлінің климаты экваторлық-тропикалық, жылына екі жаңбырлы маусым. Қаңтардың орташа температурасы 22 °C, ал шілденің орташа температурасы +20 °C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 1500–1600 мм.[7] Бірінші жаңбырлы маусым наурыздан мамырға дейін, екіншісі қазаннан желтоқсанға дейін созылады. Жағалаудағы және аралдардағы жауын-шашын мөлшерін өлшеу көлдің ортасына оның жағалауына қарағанда шамамен 30% көп түсетінін көрсетті. Көлдің тән ерекшелігі - тропикалық дауылдар кезінде дауылдық желдермен байланысты қатты дауылдар. Жер шарындағы жалпы климаттық өзгерістерге, сондай-ақ Африкадағы ормандардың қарқынды кесілуіне байланысты жауын-шашын мөлшері мен жиілігі төмендей бастады. Соңғы жылдары Кенияда, Эфиопияда, Сомалиде, Эритреяда және Джибутиде қатты жауын-шашын өте сирек немесе тіпті мүлдем болмайды. Бұл өзен деңгейін төмендетеді және көлдердің, соның ішінде Виктория көлінің аумағын азайтады. БҰҰ-ның мәліметінше, қатты құрғақшылыққа байланысты бұл елдерде судың өте шектеулі мөлшері қалды. Жаңбырдың аздығынан жайылымдар да айтарлықтай қысқарып, мал шаруашылығына өте кері әсерін тигізуде. Мұның бәрі әлемнің осы бөлігінде тұратын 110 миллионға жуық адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді.[8]

1956—1978 жылдардағы жауын-шашынның орташа мөлшері миллиметрмен[9]

Қала Қаңтар Ақпан Наурыз Сәуір Мамыр Маусым Шілде Тамыз Қыркүйек Қазан Қараша Желтоқсан Всего за год
Джинджа 64 85 141 195 140 69 70 83 100 141 161 87 1336
Энтеббе 88 101 179 260 235 121 69 79 72 126 179 111 1620
Калангала 135 137 239 340 322 162 96 94 114 159 210 208 2216
Букоба 150 180 254 398 316 89 51 66 102 153 195 193 2147
Кагондо 119 152 219 362 234 47 26 40 94 115 201 161 1770
Мванза 102 114 156 177 71 16 15 21 25 99 158 146 1100
Мусома 59 84 123 182 101 24 21 22 31 53 117 78 895
Кисуму 71 98 155 234 175 79 63 90 84 87 139 102 1377

Жануарлар мен өсімдіктер тіршілігі

өңдеу

Виктория көлінде балықтың 200-ден астам түрі бар, негізгі кәсіптік түрлері тилапия және Ніл алабұғасы болып табылады.

Оның суларында көптеген қолтырауындар мекендейді, тұщы су балықтарының ежелгі тобының өкілі, желмен де, өкпемен де тыныс алатын протоптера әлі күнге дейін осында өмір сүреді. Бұл ерекше балық кәдімгі балықтар мен құрлық жануарларының арасындағы дәнекер болып табылады.

Цеце шыбыны жағалау мен аралдарда тұрады.[2]

Рубондо

өңдеу

Көлдің аумағында қорықтар мен ұлттық саябақтар бар. Рубондо — Rubondo Island аралының ұлттық паркіне (450 км²) қоршаған ортаны сақтау үшін көлікпен кіру мүмкін емес, бұл жаяу жүргенде жануарларды жақынырақ көруге мүмкіндік береді.

Аралда ірі жыртқыш жануарлар жоқ; Рубондоның флорасы мен фаунасы өте бай және алуан түрлі. Тығыз орман, саванна, орман алқаптары мен батпақтардың үйлесуі алуан түрлі жануарлардың өмір сүруіне қолайлы жағдай жасады, олардың кейбіреулері ерекше. Мысалы, ситатунга (батпақтарда тұратын бөкендер) Танзанияда тек Рубондо аралында дерлік кездеседі. Ситатунганың тұяқтары өте ұзартылған (10 см) және кең қашықтықта орналасқан. Сонымен қатар, пілдер, мүйізтұмсықтар, керіктер, семсер мүйізді бөкендер, бегемоттар, қолтырауындар, семіз бөкендер, шимпанзелер, жасыл маймылдар, жайра, мангустар, питондар, мамбалар, кеңалқым жылан, сұр жыландар және жылан құстар мекендейді: балықшы тұйғын, бүркіттер, голиат құтандары, ибис және патша балықшылары.

Экологиялық жағдай

өңдеу

   

Көлдің экологиялық жағдайы жергілікті тұрғындардың қарқынды өсуіне, бүкіл жағалаудағы ормандардың анық кесілуіне, балық экспорттау өнеркәсібінің тым дамығанына, экзотикалық өсімдіктер мен жануарлардың пайда болуы мен қалыптасуына және соның салдарынан жойылып кетуіне байланысты үлкен қауіп төндіреді, жергілікті балықтардың 50%-дан астамы (бұрын тек алабұға түрлері 400-дей болған), балдырлардың гипертрофияланған өсуі және кәсіпорындардың тазартылмаған ағынды сулары мен жағалаудағы елді мекендердің ағынды суларының ағуы.

Балық санын көбейту мақсатында көл суына Ніл алабұғасын жіберіп, жергілікті балықтардың көптеген түрлерінің жойылып кетуіне әкелді. Келтірілген залал орасан зор және негізінен орны толмас. Көлдегі қосалқы шаруашылықпен дәстүрлі қауымдық өмір салты жойылып, бірте-бірте жойылып барады.

Су сүмбілесі эвтрофтанудан және ағынды сулардың ағуын арттырудан басқа, көлдің қарқынды кебуіне де жауапты. Бұл тұщы су өсімдіктері ерекше төзімділігімен және қарқынды көбеюімен сипатталады, Африкаға XX ғасырдың басында әшекей ретінде әкелінді. Содан бері қарқынды түрде тарала бастады. 1990 жылдардың соңында су сүмбілесі Виктория көліндегі балық санының күрт төмендеуіне әкелді, өйткені су сүмбілесі судан оттегінің едәуір мөлшерін сіңіреді. Сонымен қатар, олардың тарамдары мен жапырақтары көлден келетін судың ағындары мен ағыстарын бөгеп, балық аулау мен кеме қатынасын қиындатады. OSIENALA су лалагүлдерінің таралуын бақылайды және олардың саны көбейген жағдайда дереу шара қолданады.

Виктория көліндегі су деңгейінің төмендеуіне жауап ретінде 2006 жылдың басында Біріккен Ұлттар Ұйымының Табиғи апаттарды азайту ұйымының (ағылш. UN’s International Strategy for Disaster Reduction) өкілі Угандадағы су электр станциясы 50 жыл бұрын қол қойылған тиісті халықаралық шартта көзделгеннен де көп суды тұтынатынын хабарлады.

Көлді қорғау ұйымдары

өңдеу
 
Виктория көлінің айналасындағы халық тығыздығының артуы

Living Lakes Lake Victoria серіктес ұйымы — OSIENALA (Виктория көлінің достарының қоғамы), Кенияда тіркелген, бірақ сонымен бірге Танзания мен Угандада белсенді коммерциялық емес қоғамдық ұйым. 150 мүшесі облыстың балықшылар, шаруалар, отрядтар, натуралистер үйірмелері, қауымдастықтары, үкіметтік емес ұйымдары мен ғылыми институттары.

Қазіргі уақытта OSIENALA Кенияның 4 миллион абориген халқының арасындағы кедейлікті жеңілдету үшін жұмыс істейді және көршілес және тайпалық қауымдастықтардың өз аймағындағы қоршаған ортаны өзін-өзі бақылауға және өзін-өзі қорғауға ұйымдасу әлеуетін нығайтуға тырысады. Қазіргі уақытта Виктория көлінің достары қоғамының «ұрпағы» - халықаралық ECOVIC ұйымы — Виктория көлінің ресурстарын басқару бойынша Шығыс Африка қоғамдастықтарының ұйымы құрылды.

Дереккөздер

өңдеу
  1. Озеро Виктория. Мұрағатталған 23 қаңтардың 2011 жылы. Кения — магия дикой природы.
  2. a b c Виктория (озеро в Африке). Үлкен кеңес энциклопедиясы.
  3. Поспелов Е. М. Виктория // Географические названия мира: Топонимический словарь — 2001.
  4. BgВести.com — В этот день было открыто озеро Виктория в Африке.(қолжетпейтін сілтеме)
  5. BBC, Historic Figures — John Hanning Speke (1827—1864).(қолжетпейтін сілтеме)
  6. Генри Стэнли 1841-1904- Секция География.(қолжетпейтін сілтеме)
  7. Geosfera, Страны мира и города, моря и океаны, туризм по планете Земля. Виктория — Озеро королевы.(қолжетпейтін сілтеме)
  8. ZooPrice — Озеро Виктория: загадки и проблемы.(қолжетпейтін сілтеме)
  9. J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks. The Hydrology of the Nile/ IAHS Special Publication no. 5, 1999/Chapter 3 — The Lake Victoria Basin.(қолжетпейтін сілтеме)

Сыртқы сілтемелер

өңдеу