Гендерлік лингвистика

Гендерлік лингвистика – (ағылш. gender – грамм. тек (род) жəне франц. linguistiques лат. lingua – тіл) гендер мен тілдің өзара байланысын зерттейтін гендер мен лингвистика аралығындағы ғылым саласы.Гендерлік лингвистиканы қалыптастыратын жайт – адам тілінің синкретті үш қыры: бірі – тілдің ішкі құрылысы, екіншісі – тілге əсер етуші сыртқы жүйе, əлеуметтік факторлар, үшіншісі – тілде көрініс беретін ментальді құрылым, əлемнің жанама түрдегі бейнесі. Бұл – əлемнің тілдік бейнесі, тілдік тұлғаның прагматикасы, тіл қолданушының тілдік санасы, ойлаудың этникалық құрылымы, қалыптасу үстіндегі өмір салты, ұлттық мінез-құлық, менталитет

Зерттеу бағыттары

Гендер мен тілдің өзара байланысын зерттеу бірнеше бағытта жүргізіледі. Атап айтқанда: 1. Əлеуметтік-лингвистикалық бағыт. Мұнда тілдің əлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, əйел мен ер адамның тілдік жəне бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасы, т.б. зерттеледі.

2. Психолингвистикалық бағыт. Мұнда жыныс психикасына сəйкес əйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үдерісіндегі тілдік жəне бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың байланысы анықталады.

3. Идентификациялық бағыт. Мұнда авторы жасырын (аноним) мəтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасы, жынысы анықталады.

4. Лингвомəдениеттанымдық жəне мəдениетаралық зерттеулер. Бұл бағытта белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мəдениеттердегі андроөзектілік деңгейі белгіленіп, гендердің алатын орны, тіл мен мəдениеттің қоғамдағы орнына сəйкес, гендердің жалпы əрі айрықша белгілері анықталады.

5. Тілдегі феминистік сын;

6. Маскулиндік зерттеулер, т.б.

Тарихы

Тіл мен жыныстың өзара байланысын зерттеу тарихы сонау антикалық дəуірден бастау алады. Жыныстың тілге қатысы жөніндегі мəселе алғаш рет грамматикалық тек (род) категориясына байланысты көтерілді. Ежелгі символикалық семантикалық ілім өкілдері мифологиялық ойлаудың анимизм жəне антропоморфизм қағидаларына сүйене отырып, грамматикалық тек категориясын табиғи себептер əсерінен, яғни адамдардың жыныстық əртүрлілігіне сəйкес туындаған деп есептейді. Соның нəтижесінде «ер тегі» (мужской род) күш, қуат, белсенділік ұғымдарына тəн келіп жоғары бағаланды да, «əйел тегі» (женский род), керісінше, əлсіздік, бағыныңқылық мағынасымен сипатталды. Тілдің жыныстық жіктелуіне байланысты зерттеулердің келесі кезеңі ХVII ғасырды қамтиды. Ғалымдар жергілікті тайпалар тілін зерттеу барысында жыныс өкілдерінің сөйлеу тілінен байқалған белгілерге назар аударады, себебі əйелдердің сөйлеу тілі ерлердікіне қарағанда өзгешеленіп, белгілі бір тəртіпке бағынған. Осыдан келіп, сөйлеу тілінің əйел нұсқасы, ер нұсқасы (1664 жылдан бастап) тіркеле бастады, бірақ арнайы зерттеулер жүргізілген жоқ. Бұл кезеңдегі ерекшелік ерлер мен əйелдердің ой-өрісі, когнитивтік қабілеттілігі, сөйлеу тіліндегі барлық айырмашылық биологиялық жынысқа қатысты деп есептелді. Тек ХХ ғасырдың басында лингвистер мен философтар біріге келіп, тіл мен жыныстың өзара əрекеттестігі жайын, сөйлеу тілінде кездесетін жыныстық айырмашылықтардың себептерін, тілде қордаланған жəне т.б. гендерлік мəселелер түйінін шешу үшін алдымен «өркениетті» еуропа тілдерін зерттеуді қажет деп тапты. Бұл ретте Ф. Маутнер, Э. Сепир, О. Есперсен еңбектерін атап өтуге болады