Геодезиядағы проекциялау әдісі және биіктік жүйесі

Геодезиядағы проекциялау әдісі және биіктік жүйесі

Жер бетін планға немесе картаға түсіруде сызба геометриясында оқып-үйренген проекциялау әдісі кеңінен қолданылады. Жердің физикалық бетіндегі нүктелердің орны эллипсоидтың бетіне нормаль болып есептелетін тік сызықтар арқылы проекцияланады. Осы проекциялау негізінде нүктелердің тік бұрышты (ортогональды) проекциялары алынады.

Жер бетіндегі А-нүктесін тік сызық арқылы деңгей бетке (6-сурет) проекцияланғандығы Н_А арақашықтығы- нүктенің абсолют биіктігі деп аталады, ал сол нүктеден бастап шартты бетке дейінгі қашықтық Н -шартты биіктік болады. Бір нүктенің екінші бір нүктедегі деңгейлік бетінен айырмашылығын- салыстырмалы биіктік-һ, немесе биіктік өсімшесі дейміз.

Мысалы, А нүктесінің В нүктесіне карағандағы биіктік өсімшесі һ_А=Н_А-Н_вболады.

Мұхит деңгейін көп жылдар бойы бақылау нәтижесінде деңгейлік беттің орташа жағдайын аныктайды. Біздің елімізде абсолют биіктігінің бастапқы саны ретінде Балтық теңізінде орнатылған [[Кронштадт футштогі|Кронштадт]] футштогінің нөлі қабылданған. Футштог дегеніміз-бөліктері бар мыстан жасалынған тақта, осы бөлектер бойынша оқтын-оқтын теңіз деңгейі тексеріліп, есептеліп отырады. Сөйтіп, деңгей беттен нүктелерге дейінгі вертикаль қашықтықтарды нүктелердің биіктіктері Н дейміз.

Жер бетінің шағын учаскелерін кескіндегенде қолданылатын проекция әдісінің мәні мынандай (7-сурет): егер деңгей бетті V деп белгілеп, жердің бетіндегі А, В, С, D, Е нүктелерін тіктеуіш сызықтар арқылы (Н) проекцияласақ, жазық беттен сол нүктелердің (а, Ь, с, d, е) проекцияларын табамыз. Бұл проекция жазықтық (горизонталь) проекциясы деп аталынады. Осы аймақтың кеңістегі түрін бейнелеу үшін, сол нүктелерден (А, В, С, D, Е) деңгей бетке дейінгі арақашықтары (Аа, Bb, Сс, Dd) нүктелер биіктігін (Н) анықтауға тура келеді. Ол үшін, биіктіктердің айырмашылықтары (h=Cc-Dd) өлшенеді. Нүкте биіктіктерінің айырмашылығы-һ-өсім биіктігі деп аталады. Өсім биіктігі нивелир деген аспаппен өлшенеді. Жер бетіндегі көлбеу сызықтар (АВ, ВС, т.б.) жазық бетке өздеріне сәйкес проекциялары ab, bс арқылы кескінделеді. Кейде осы проекцияларды жазықтықтағы горизонталь салындылар деп атайды. Демек, ABCDE көпбұрышының жазыктықтагы проекциясын планға түсіру үшін, оның горизонталь проекциялары (ab, be, cd, de, еа) мен горизонталь бұрыштары ß₁,ß₂,ß₃... белгілі болса жеткілікті.

Көпбұрыш қабырғалары жер бетінде әртүрлі өлшеуіш қүралдары (рулетка, өлшеуіш лента, т.б.), ал бұрыштары бұрыш өлшегіш аспаптар (теодолит т.б.) арқылы анықталады. Рулетка арқылы өлшенген арақашықтықтардың горизонталь проекцияларын табу үшін, олардың горизонт жазықтығымен жасайтын көлбеу бұрыштарын (v ) өлшеу қажет. (7-сурет). Тік бүрышты DCC, үшбұрышынан DC-ның горизонталь проекциясын (dc) мына формула арқылы табуға болады.

dc=DC*cos v (4)

мұндағы DC-жер бетіндегі өлшенген көлбеу арақашықтық, м; v-көлбеу бұрыш, градус

dc-DC арақашықтығының жазық беттегі горизонталь проекциясы.