Гомер поэмаларының қазақ тіліне аударылуы

Гомер поэмаларының қазақ тіліне аударылуы

Бүкіл әлемге атағы жайылған Гомердің «Илиада», «Одиссея» поэмаларын қазақ тіліне аудару кеңес дәуірінде ғана қолға алынды. Оның көшбасында ақын Ғафу Қайырбеков тұрды.

ХVІІІ ғасырдың ІІ жартысында «Илиада» поэмасының орыс тіліндегі алғашқы аудармасы жарық көрді. Мұнда поэманың жалпы мазмұны ғана баяндалды. 

Гомер поэмаларының кейбір үзінділерін ғалым Ломоносов та аударған. Кейін Ермил Костров (1787) «Илиаданың» алты бөлімін александриялық өлең түрінде жеткізген.

Ал 1829 жылы поэманы Гнедич толығымен тәржімалады.
Гнедич аудармасын көргенде орыс халқының ұлы ақыны А.С.Пушкин қатты қуанып, оған «бұл орыс халқының игілігі» деп жоғары баға берген. 

Гомердің жырлауында Одиссей туралы поэма 12110 өлең жолынан, 24 жырдан тұрады. 1849 жылы В.Жуковский «Одиссея» поэмасын аударып, оған досы С.Уваровқа жазған хатында «ең жақсы, ең негізгі туынды» деп баға береді. В.Жуковский аудармасында поэма 24 жырдан, 12106 өлең жолынан тұрады. Екі ақынның жырлауында да поэма ақ өлең ұйқасымен, гекзаметр үлгісімен жазылған (18-20 буын), әрі әр шумақ бес жолдан тұрады. Бұл екі аударма да классикалық тәржіма болғанымен кемшіліктері де жоқ емес. Бірақ оны өзгертуге немесе толықтыруға авторлардың мүмкіндігі болмады.

В.Жуковскийден кейін Гомер ақын поэмаларын В.В.Вересаев, П.А.Шуйский сынды ақындар аударды. Ал орыс жазушысы Е.Тудоровская «Илиада», «Одиссея» поэмаларын қара сөзбен әңгімелеп берген. Міне, осы орыс тіліндегі аудармалары арқылы Гомер шығармалары қазақ тіліне де аударылды. Қазақ ақын-жазушыларынан Гомердің шығармасына қызығушылық танытып, өлең түрінде немесе қара сөзбен баяндап аударушылар да жоқ емес. Қарасөзбен аударуда жазушы А.Сланов қаламының қарымдылығы ерекше. Ал «Одиссея» поэмасының өлең түріндегі нұсқасын ақын, Қазақстанның халық жазушысы, Рудаки, Байрон, Пушкин, Лермонтов, Л.Толстой шығармаларын қазақ тіліне аударушы Ғафу Қайырбеков ұсынды. Ұзақ жылғы аударма саласындағы тәжірибесін пайдаланған ақын Гомердің аталған поэмасын тәржімалауда түрлі қиындықтарға кездесті. Атап айтқанда, шығармалардың гекзаметр буын өлшемімен (18-20 буын) жазылуы, ешқандай ұйқастың болмауы, формалық жағынан бес жолдан құралып, әр тармағының нөмірленіп келуі, көптеген құдайлардың есімі мен жер-су аттарының түсініктеме беріп отыруды талап ететіндігі т.б. Бұл жөнінде ақынның өзі «Аудармашының алдына қойған мақсаты – өлеңді еркін де болса, ұйқасқа түсіру. Онсыз оны қазақ өлең деп танымайды. Екіншісі – 7-8 буынды бірге қосып, бір жол жасау, яғни 14-15 буынға түсіру. Өйтпесе, 16-18 буынның оқылуы қиын, өлең жүрісі өте баяу шығады. Үшіншісі – қазақтың барынша байырғы тілімен, хисса тілімен, баяндау үлгісімен, образдар заңдылығын сақтап аудару» деп жазып қалдырған.

Жас ақын А.Ержанов аудармасында Гомер поэмасының мағынасын сақтағанымен, қазақи ұғымға сәйкестендіріп жырлаған. Сол себепті 24 жырды белгілі бір тақырыпшалар қою арқылы («Таңғажайып ағаш ат», «Кикондармен шайқас», «Полифем үңгірінде» т.б.) жырлап, Итака сарбаздарының қай жақтан қайтып келе жатқандығы оқырмандарына түсініктірек болу үшін Троя түбіндегі соңғы, шешуші шайқастан бастап жазған. Жырда кездесетін көп құдайшылық, құдайлардың адамдар арасында өмір сүруі, олардың өзіне ұнаған құлына көрініп, оған көмек беру немесе жақтырмаған пендесіне кедергі жасауы секілді қазақ халқының сана-сезіміне, ұлттық ұғымына жат ұғымдар екендігін ескере отырып, құдайлар туралы неғұрлым аз жазуды, ұлттық ұғымға сәл де болса жақындатуды көздеген. Яғни, А.Ержановтың аудармасын тікелей аударма емес, мағынасы сақталған, нәзирагөйлік тәсілмен жазылған шығарма деп қабылдау керек.

ХVІ ғасырдың 70-жылдары Л.Н.Толстой Гомердің поэмаларын және грек авторларының туындыларын оқу үшін арнайы грек тілін оқып үйренеді. Өз замандастарына жазған хаттарында орыс тіліндегі аудармалардың кемшіліктерін атап көрсетіп отырды. Атақты сыншы, ғалым В.Г.Белинский Гомерге сүйсіне қарап, оның мықты ақын болғандығына күмән келтірмеді. Гомер поэмаларын жоғары бағалады.

Ал жалпы қазақ ғылымында Гомер есімі ертеден мәлім. Гомер поэмаларын жақсы білген Ш.Ш.Уәлиханов екендігін жоғарыда айтып өттік. Сұңғыла ғалым Жоңғарияға жасаған сапарында Алатау қырғыздарының арасында болып, «Манас» эпосының «Көкетай ханның асы» деген тарауын жазып алғанда, «Манастың» жойқын жыр екендігін түсініп, оны гректің «Илиада» жырымен теңестіреді. Яғни, жырдың мазмұнын біліп қана қоймай, ғылыми пайымдаулар да жасап отырады.

Шоқан халық аңыздарының үш түрлі саласына ерекше көңіл бөлген. Халық арасында кең таралған сюжет жөнінде: «Азия көлемінде бір жерден бір жерге ауысып жүретін аңыз-ертегілер, жырлар өте көп. Соның бірі «Одиссей» жырында кездесетін жалғыз көзді дәу, яғни циклоп Полифем. Бұл аңызды қазақ даласы да біледі. Жалғыз-ақ мұнда циклоп адам жейтін дәу түрінде суреттелсе, Одиссейдің ролін Батырхан атқарады» десе, қазақ поэзиясы жөнінде: «қазақ поэзиясындағы мадақ, жоқтау, жылау, ...осы суырып салып айтатын өлеңдердің белгілі бір ұйқасы, қалпы болады. Бұл өлеңдер көне Грециядағы Гомердің рапсодиялары тәрізді» деп ой қорытады.

Көне грек әдебиетін, мифологиясын жетік білген жан ғана осылайша салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыда талдау жасай алатындығы белгілі.