Гурек
Гурек немесе Гурак (согд. Wγrk, 710—737/738 жж. билік құрды) — түркі тектес Соғдиананың соңғы ихшидтерінің бірі[1], мұсылмандардың Орта Азияны жаулап алуы кезінде Соғдиана мен Самарқанның афшин билеушісі. 710 жылы ол Соғды билеушісі тағына өзінің алдындағы Тархунды арабтарға бағынғаны үшін Самарқан дворяндары биліктен алып тастағаннан кейін отырды.
| Гурек Wγrk | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 710 — 737/738 | ||
| Ізашары | Тархун | |
| Ізбасары | Тургар | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | зороастризм | |
| Қайтыс болуы | 737/738 | |
| Балалары | Тургар және Баничур | |
өңдеу  |
||
Сипаттама өңдеу
Тарихшы ат-Табаридің айтуынша, Тархун жойылғаннан кейін көп ұзамай түрмеге жабылып, үміті үзіліп, өз өмірін қиды. Жаңа мәліметтерге қарағанда, Соғды патшасы Гурек түркі текті болған. Оның шежіресінен оның баласы түрікше Баничур немесе Яначур, ал немересінің түрік атауы Тархун болғаны шығады. Соңғысының немересі Түркеш Тәки деген түркі есімін алған[2] .
Өмірбаяны өңдеу
Осы оқиғалардан кейін Омейядтардың әміршісі Құтайба ибн Муслим Гурекке қарсы шығып, Самарқанд маңында оны жеңді[3]. 712 жылы Деваштич және басқа да жергілікті соғды билеушілері, соның ішінде Гурек, араб генералы Құтайба ибн Муслимнің шапқыншылығынан кейін Омейяд халифатының билігін мойындады.
Гурек Омейядтардың сюзерендігінен алшақтап, Тан әулетінен әскери көмек алуға тырысқанда, Деваштич халифатқа адал болып қалды. 721 жылдың өзінде Деваштич Хорасанның жаңа губернаторы Абд ар-Рахман ибн Нуайм әл-Гамидимен хат алысып, оған Соғды патшасы және Самарқанд билеушісі ретінде жүгініп, оның адалдығына сендіруге немесе қайтаруға тырысуы мүмкін. Гүрек сақ және парасатты билеуші болды; ол ұзақ уақыт бойы Омейяд халифаты мен Түргеш қағанаты арасындағы тепе-теңдікті сақтап, тағында қалды. 731 жылы Тахтакарача асуындағы шайқаста мұсылмандар жеңілгеннен кейін ол өз тәуелсіздігін және астанасын Самарқанда қалпына келтіре алды. Және ол мұны 737 немесе 738 жылы қайтыс болғанға дейін сақтай алды. Қытай деректерінен белгілі болғандай, ол қайтыс болғаннан кейін патшалық оның туыстары Ту-хо арасында бөлінді — ханзада Кабудхан Самарқанды қабылдады, Ме-чуо Маймургтың патшасы болды және белгілі бір Ко-лопу-ло (ол Гуректік ағасы Афарун болуы мүмкін) 742 жылы Ыстықханның патшасы болды[4].
Тарихы өңдеу
Хорезмдіктер мен бұхарлықтар Самарқанды қоршауға белсене атсалысты – Гурек тіпті Құтайбаға сөгіс жіберді: «Сен менің бауырларым мен туыстарымның, араб еместердің көмегімен маған қарсы соғысып жатырсың, арабтарды маған қарсы қой!» Арандатушылық нәтиже берді — Кұтайба таңдалған араб әскерлерімен шабуыл жасап, қабырғаны бұзып үлгерді. Соғдылықтар дереу одан әрі тапсыру шарттары бойынша күн сайынғы бітімге қол қоюды сұрады — және Кутайба бұған келіскен, яғни мұсылмандар айтарлықтай шығынға ұшырады. Келесі күні ресми бітімгершілікті сақтай отырып, араб әскерлері Самарқанға (оңтүстік) Кештік қақпалар арқылы кіріп, солтүстік, қытай арқылы кетіп қалды — осылайша қаланы жаулап алуды белгіледі. Ихшид Гурек татуласу мейрамына өзі төрағалық етті, содан кейін бейбітшілік келісімі жасалды — бұл түпнұсқада бүгінгі күнге дейін сақталған жалғыз шарт. Хижраның 94 жылдың басындағы мәтінге қарағанда, Самарқан 712 жылдың 7 қазанынан ерте емес тапсырылды. Дәлірек танысу мүмкін емес. Келісім мәтіні ешбір жағдайда мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің қарым-қатынасы және Самарқан храмдарының тағдыры туралы мәселені қозғамады, оны Кутайба пайдаланбады, бұл Гуректі таң қалдырды. Тәңір мүсіндері ғибадатханалардан шығарылып, көпшіліктің көзінше өртелді — ихшид мұсылмандарға тізе бүгіп босқа жалбарынды; Құтайба үшін мешіттер мен пұтқа табынатын ғибадатханалардың қатар тұруы мүмкін емес еді. Самарқанд ақсүйектері шахристаннан шетке қуылды — әскерлер бос үйлерге орналастырылды. Қала коменданты болып Абдаллах б. ағасы Құтайбадан мүшріктердің ешқайсысын өлім аузында шахристанға кіргізбеу туралы қатаң бұйрық және Шахристанның барлық тұрғындарын қару-жарақпен тінту, егер табылса, өлтіру туралы бұйрық алған.
Өнердегі бейне өңдеу
Киноға өңдеу
- «Жабайы шақыру: Согдиана» (1995, Хошим Гадо).
Тағы қараңыз өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Маликов А. М. «Орталық Азия оазистеріндегі соғдылық қатынастар және өзара ықпалдар(қолжетпейтін сілтеме)».
- ↑ Камалиддинов Ш. С., Мұхамедов У. З. Араб жаулап алулары дәуіріндегі Орталық Азия тарихының жаңа деректері. // Өзбекстандағы қоғамдық ғылымдар, 1997, No 12, 2-б. 91
- ↑ Гафуров Б. Тәжіктер: көне және ортағасырлық тарих. Екінші басылым. бірінші том. Душанбе, 1989, б. 16-17.
- ↑ The Arab Conquests in Central Asia H.A.R. Gibb (The Royal Asiatic Society 1923.)
Әдебиеттер өңдеу
- Гибб, H. A. R. Орталық Азиядағы араб жаулап алулары — Корольдік Азия қоғамы, 1923 ж.
- Уэлгаузен, Юлий. Араб патшалығы және оның құлауы — Калькутта университеті, 1927 ж.