Әдет өңдеу

Ежелгі Алтай адамзат мәдениетінің даму орталықтарының бірі болғаны туралы тарихшылар зерттеп дәлелдеген . Ол өзінің ұлылығымен Мысыр және Месопотомиядан кем түспеген .

Өркениеттері өңдеу

Алтайда әлемге көшпелі өркениет сыйлаған , кейіннен Моңғолия , Шығыс Түркістан , Қазақстан , Орталық Азия және Кавказ жерлерін қамтыған біздің ата-бабаларымыз − түркілер өмір сүріп , қанат жайған . Қазақстанның қазіргі аумағы және қазақ халқы осы өркениеттің тікелей мұрагері болып табылады.

Арыс би өңдеу

Бізге жеткен ең ежелгі шынайы әділеттік ілімі Дала заңдары − "Білік" , Арыс би дананың өсиеттері . Арыс би үш мыңдай жыл бұрын өмір сүрген . Оның құрметіне Оңтүстік Қазақстандағы Арыс өзенінің атауы берілген. Арыс бидің "Білігімен" немесе Даланың әдет-ғұрып құқығы− "Әдетпен"(Адат) ежелгі түркі мемлекеті − қағанат өмір сүріп дамыған .

Ереже өңдеу

Барлық өзге құқықтық қағидалардың қайнар көзі болған "Әдеттің" ең басты ережесі − түркілердің жалғыз құдайы Тәңір алдында теңдігін мойындау болды . Осыдан "қанға − қан , мертіктіруге сондай мертіктіру" кек алу заңы шыққан .

Абай ережесі өңдеу

1885 жылы мамыр айында Шар өзені бойында Орта жүз рулары бас қосқан жиын өткізілді . Оған жүзден астам билер қатысты . Бес дуан ел бас қосқан бұл жиын 74 баптан тұратын "Ереже" қабылданды . Өкімет тараптарынан негізгі жоба ұсынылса да , ол қазақтың "Есім салған ескі жол, Қысым салған қысқа жолмен" ұштасып жатуы керек болатын .

Өзгерістер өңдеу

Далалықтарға , яғни қыр халқына ғана тән әдет-ғұрып , дағда-машықтар ұлы дана Абайға жақын әрі түсінікті еді . Ол ережеге көп өзгертулер , түзетулер қосып өңдеді . "Абай ережесі" қамтыған кейбір дәстүрлерде өзіндік ерекшеліктер мен жаңалықтар байқалды . Бұл Абайдың туған халқының мүддесі жолындағы күресте жеткізген тарихи жеңісі еді . Заң алдындағы жауапкершілік өмір талабына сай өзгертілген . 1885 жылы мамыр айында Шар өзені бойында Орта жүз рулары бас қосқан жиын өткізілді. Оған жүзден астам билер қатысты. Бес дуан ел бас қосқан бұл жиын 74 баптан тұратын «Ереже» қабылданады. Өкімет тарапынан негізгі жоба ұсынылса да, ол қазақтың «Есім салған ескі жолы, Қасым салған қасқа жолымен» ұштасып жатуы керек болатын. Далалықтарға, яғни қыр халқына ғана тән әдет-ғұрып, дағды-машықтар ұлы дана Вбайға жақын әрі түсінікті еді. Ол ережеге көп өзгертулер, түзетулер қосып, өңдеді. «Абай ережесі» қамтыған кейбір дәстүрлерде өзіндік ерекшеліктер мен жаңалықтар байқалды. Бұл Абайдың туған халқының мүддесі жолындағы күресте жеткізген тарихи жеңісі еді. Заң алдындағы жауапкершілік өмір талабына сай өзгертілген.

Дереккөздер өңдеу

«Сен білесің бе?» энциклопедиясы./Құраст.: Қ.Ж. Райымбеков, Қ.Т. Байғабылова. – Алматы: «Аруна» баспасы